بریده‌هایی از کتاب توکل

یکی از شاگردان مرحوم آقای قاضی بعد از فوت ایشان، خوابشان را دیده بود. از ایشان پرسیده بود از این عالم که رفتید با شما چگونه رفتار کردند؟ فرموده بود: از ما گله کردند. پرسید: از چه چیزی؟ فرموده بود: «شب جمعه‌ای از نجف به کربلا رفته بودم! ناگهان هوا سرد شد و لباس گرم همراه نداشتم. صاحب‌خانه‌ای که در منزلش بیتوته کرده بودم، پوستینی آورد روی ما انداخت. صبح برای تشکر به او گفتم: اگر این پوستین نبود، از سر ما یخ زده بودم. از این دنیا که رفتیم گفتند: «چرا همین را گفتی؟ اگر پوستین نبود آیا ما نبودیم؟»

فرض کنید نیمه شب در کوچهٔ تاریکی کسی راه را بر شما بست و چاقویی را بر روی شکم شما قرار داد و قصد قلب شما را کرد. اگر در آن لحظه اعتقاد داشته باشید که اگر خدا بخواهد چاقو فرو می‌رود و اگر خدا نخواهد چاقو فرو نمی‌رود و با خودتان تصوّر نکنید که کار تمام شده و الان چاقو در قلبتان فرو می‌رود در این صورت شما توکل دارید.

توکل به خداوند به این است که انسان بداند مخلوق خدا نه زیانی می‌زند و نه سودی می‌رساند، نه به کسی چیزی می‌دهد و نه می‌تواند از بدست آوردن چیزی جلوگیری کند، و با توجه به این مسئله انسان چشم امید از خلق خدا بکند.

از حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السّلام روایت شده است: «مَنْ تَوَکلَ لَمْ یهْتَم»‌؛ آن کس که توکل نماید نسبت به آینده همّ و اندوهی ندارد. بزرگان گفته‌اند: یکی دیگر از علامات توکل این است که انسان در سخت‌ترین شرایط نسبت به نتیجه همیشه آرام است. خصوصیّت مؤمن این است که در بندگی خدا جوش و خروش دارد و غصّه می‌خورد امّا نسبت به حوادث عالم غصّه نمی‌خورد زیرا می‌داند حوادث عالم در دست خداست و هر گونه بخواهد آن‌ها را پیش می‌برد و حوادث به هر کیفیّتی که خدا صلاح بداند رقم می‌خورد و دست خدا باز است.

هیچ حادثه‌ای در گذشته علّت حقیقی برای حوادث آینده نیست.

طبق آیات قرآن کریم اسباب و علل نقش دارند ولی نقش آن‌ها به إذن الله است و هیچ‌کدام از آن‌ها نقش مستقل ندارند به تعبیر دیگر اگر ما باور کردیم که خداوند خالقیت و ربوبیت مطلق دارد، لازمه‌اش این است که بدانیم هیچ سببی در عالم، استقلال ندارد. هیچ سببی را نمی‌توان در عالم پیدا کرد که خودش به تنهایی رافع یک نیاز باشد تا بتوان گفت: «اگر فلان چیز بود مشکل من حل می‌شد»؛ بلکه هر سببی برای تأثیر گذاشتن محتاج إذن الهی است یعنی با إذن خداوند کار می‌کند و بدون إذن الهی هیچ کاری از او بر نمی‌آید.

اگر ما باور کنیم حوادثِ عالمی که در آن زندگی و حرکت می‌کنیم؛ لحظه به لحظه و آنْ به آنْ از عالم بالا نازل می‌شود و در اینجا تحقّق پیدا می‌کند و رخت بر می‌بندد و می‌گذرد و بعد حادثهٔ جدیدی از عالم بالا نازل می‌شود آن وقت با آرامش کامل باور و تصدیق می‌کنیم که خدایی که خالق عالم است، لحظه به لحظه در حال خلق کردن است و اگر اراده کند در لحظه بعدی امور عالم به شکل دیگری است و اگر اراده نفرماید بر طبق همین نظم جاری که به مقتضای حکمت الهی و اسباب و صفات الهی است حرکت می‌کند.

حوادث عالم در دست خداست و هر گونه بخواهد آن‌ها را پیش می‌برد

طبیب را قبلاً معالج می‌خواندند. حضرت موسی بن عمران علیه‌السّلام به درگاه الهی عرضه داشت پروردگارا، درد از کیست؟ خداوند فرمود: از من. جناب موسی عرضه داشت: دواء از کیست؟ خداوند فرمود: از من.

اصلاً نباید گمان کنیم که رفع گرسنگی ما به غذا خوردن است، اگر مشکل مالی داشتیم نباید احساس کنیم رفع مشکل مالی ما به کمک فلان شخص بستگی دارد، هیچ‌وقت نباید احساس کنیم باسواد شدن به درس خواندن و رفتن پیش استاد است؛ بلکه باید باور داشته باشیم که منشأ اثر، فقط خداوند متعال است.

دومین ثمرهٔ توکل این است که شخص متوکل دائماً امیدوار است و هیچ‌گاه بخاطر ناامیدی وظیفهٔ خود را ترک نمی‌کند

ناامیدی برای او معنا ندارد. ناامیدی نشانهٔ نداشتن توکل است

توکل به خداوند به این است که انسان بداند مخلوق خدا نه زیانی می‌زند و نه سودی می‌رساند، نه به کسی چیزی می‌دهد و نه می‌تواند از بدست آوردن چیزی جلوگیری کند، و با توجه به این مسئله انسان چشم امید از خلق خدا بکند. هرگاه بنده چنین باشد، دیگر برای احدی جز خداوند کار نمی‌کند و امید و بیمش از کسی جز خداوند نیست و چشم طمع به هیچ کس جز خدا ندارد. این است توکل.

علامت صحت توکل عبد این است که اگر در شرایطی قرار گیرد که به حسب عالم ظاهر احتمال انجام کاری محال باشد و تمامی راه‌ها بسته باشد باز هم در قلبش حسّ ناامیدی راه پیدا نکند.

خداوند می‌فرماید: بَلْ یدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ (مائده ۵: ۶۴)؛ دو دست قدرت خدا همیشه گشاده است. این آیه به صراحت می‌فرماید در جایی که به حسب ظاهر هیچ علتی وجود ندارد، خداوند می‌تواند اثر قرار دهد. اگر انسان چنین اعتقادی پیدا کند، دیگر نه از آتش سوزان نمرود و آب خروشان نیل می‌ترسد و نه به چیزی جدای از خدا امیدوار می‌شود. ما که به همه امیدواریم چون همه را منشأ اثر می‌دانیم اما اگر به این باور برسیم که هیچ‌کس جز خدا منشأ اثر نیست، هیچ‌گاه به غیر خدا امید نمی‌بندیم. انسان باید دائماً این مسئله را به خود تذکّر دهد که همه کارهٔ عالم خداست و این اسباب فقط با إذن خدا می‌توانند اثرگذار باشند و الّا هیچ تأثیری نخواهند داشت.

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ... وَ هَبْ لِی صِدْقَ التَّوَکلِ عَلَیک»‌؛ خداوندا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و ... توکل صادقانه بر خودت را به من عطا بفرما.

خداوندا! به تو روی آوردم و به تو پناه جستم و بر تو توکل کردم. خداوندا! توئی محل آرامش و اطمینان من و توئی امید و رجاء من. خداوندا! پس کفایت کن هم آن اموری را که برای من مهم بوده و مرا به هم و اندوه وادار نموده و هم آن اموری را که از نگاه من اهمیتی ندارد و هم آنچه خودت بدان داناتری.

ما بدان مقصدِ عالی نتوانیم رسید هم مگر پیش نَهَد لطفِ شما گامی چند

انسان اگر باور کرد همه چیز دست خداوند است، امیدش به اسباب از بین می‌رود و عملاً فقط به خداوند تکیه می‌کند و با دیدن اثر از خداوند، همیشه فقط نسبت به خداوند امیدوار می‌شود.

اگر کار مربوط به خدا و اثر هم از خداست، بود و نبود اسباب و اشخاص هیچ‌تفاوتی در حل کار ما ندارد. این همان معنای ذکر شریف «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» است که ما آن را تکرار می‌کنیم ولی غافل می‌شویم و قلباً به حقیقت آن اعتقاد نداریم. آنچه ما در عمل به آن رفتار می‌کنیم این است که نصف حول و قوه مالِ مخلوقات است و البته خداوند هم لازم است.

علامت صحت توکل عبد این است که اگر در شرایطی قرار گیرد که به حسب عالم ظاهر احتمال انجام کاری محال باشد و تمامی راه‌ها بسته باشد باز هم در قلبش حسّ ناامیدی راه پیدا نکند.

باید درس بگیریم و تمرین کنیم که در گفتار خود به جای اینکه بگوئیم: «اگر او نبود کار حل نمی‌شد» همیشه بگوئیم: «اگر خداوند به وسیله فلانی لطف نمی‌کرد کار حل نمی‌شد». اینها به ظاهر تغییر در لفظ است ولی همین دقت در تعبیر در فکر و روح انسان اثرگذاشته و انسان را رشد می‌دهد.

انسان باید این مسئله را متذکّر شود که اگر به حسب ظاهر به بن بست رسید، هیچ‌گاه نباید به طور قطعی گمان کند که دیگر کار به پایان رسیده، بلکه دست خداوند همیشه باز است.

بسیاری افراد هستند که می‌گویند: «چون وضع مالی ما خوب نیست، فرزند آوری به صلاح ما نیست!». در حالی که خداوند ضمانت کرده هر فرزندی که در عالم به وجود می‌آید به مقداری که سهمش از روزی هست به او خواهد رسید و برکت نیز به همراه دارد.

خداوند با کسی خرید و فروش نمی‌کند که در إزای یک نماز، به او چیزی بدهد. تمام نعمت‌های مادی و معنوی خداوند به بندگان از روی فضل است. از همین رو خواجه حافظ رحمةالله‌علیه می‌فرماید: تو بندگی چو گدایان ز بهر مزد مکن که خواجه خود روش بنده پروری داند

تکیه بر تقوی و دانش در طریقت کافریست راهرو گر صد هنر دارد توکل بایدش

مؤمن نه تنها نباید بر تقوا و دانش و عمل خود تکیه داشته باشد، بلکه باید آنقدر خداوند را باور داشته باشد که اگر زمانی لغزید و مرتکب بزرگ‌ترین گناه شد، همان قدری به خداوند امیدوار باشد که قبل از گناه امیدوار بوده است. زیرا قبل از آن عمل نیز، دستش خالی خالی بوده چنان‌که اکنون نیز دستش خالی است. قبلش هم خداوند دریای رحمت بوده و بعدش نیز دریای رحمت است.

«آن چنان به خداوند امید داشته باش که اگر گناهان تمام جن و انس را با خود داشتی باز هم امیدوار باشی که خداوند تو را ببخشد».

همان‌طور که گفتیم اگر مؤمن را در یک چهار دیواری بتنی قرار دادند که از هیچ‌طرفی هیچ راهی به بیرون نداشته باشد، امیدش برای رهایی به همان مقداری است که گویا در یک فضای باز قرار دارد زیرا می‌دانند اگر خداوند اراده کند، در یک لحظه تمام دیوارها را از بین می‌برد.