کتاب جنگ جنگ تا تربیت

کتاب جُنگ جُنگ تا تربیت؛ ظرفیت‌ها و ظرافت‌های تربیتی قالب جنگ نوشتهٔ مجتبی وافی یزدی و حسین صفاری است و نشر شهید کاظمی آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب جنگ جنگ تا تربیت

برای کسی که مدتی را در فضای کانون‌ها و مؤسسات فرهنگی تربیتی سپری کرده باشد، «جُنگ» تداعی‌کنندهٔ خاطره‌های شیرینی است.

معمولاً در فضای جامعه وقتی کلمهٔ جُنگ مطرح می‌شود، بیشتر برنامه‌های طنز و استندآپ‌کمدی به ذهن می‌آید ولی این واژه در دایرة‌المعارف کانون‌های فرهنگی و مؤسسات تربیتی معنای دیگری دارد. جُنگ، در ادبیات مجموعه‌های تربیتی، قالبی برای تولید و ارائهٔ یک برنامهٔ جذاب و شیرین است که از بخش‌های مختلفی تشکیل‌شده است. مجموعهٔ این بخش‌ها در کنار هم، یک جُنگ تربیتی را تولید می‌کنند که در عین سرگرم‌کننده بودن، می‌توانند اثرات تربیتی مفیدی هم داشته باشند. علی‌رغم کاربرد زیاد این قالب در کانون‌ها و مؤسسات فرهنگی تربیتی، متأسفانه کمتر دربارهٔ ظرفیت‌های تربیتی و چگونگی اجرای درست این قالب و درنتیجه بهره‌مندی از این ظرفیت‌ها صحبت شده است.

پرسش اصلی کتاب جنگ جنگ تا تربیت این است که آیا می‌توانیم از این قالب جذاب، برای تولید یک برنامهٔ مؤثر در تربیت کودکان و نوجوانان استفاده کنیم یا اینکه قالب‌هایی مثل جُنگ، تنها جنبه تفریحی و سرگرمی دارند. برای دستیابی به پاسخ این پرسش، باید به دو پرسش دیگر پاسخ دهیم. نخست باید بدانیم که مفهوم دقیق جُنگ چیست و یک جُنگ تربیتی چه ویژگی‌هایی دارد. سپس به این پرسش پاسخ دهیم که اساساً چرا از قالب جنگ در برنامه‌های تربیتی‌مان استفاده می‌کنیم؛ آیا جُنگ هم مانند دیگر قالب‌های تربیتی مثل حلقه رشد، می‌تواند ظرفیت‌های تربیتی داشته باشد یا نه. در پایان و پس از آشنایی با چیستی و چراییِ جنگ، به این پرسش می‌پردازیم که برنامهٔ تربیتی طراحی شده با استفاده از این قالب را چگونه باید اجرا کرد تا ظرفیت‌های تربیتی آن محقق شود.

اما با توجه به اینکه بسیاری از دست‌اندرکاران تربیت، جُنگ را «برنامه» می‌دانند، نه یک «قالب»، لازم است پیش از پرداختن به اصل مطلب، این موضوع بررسی شود. پرسش مشخصی که در بخش نخست این کتاب باید پاسخ بگیرد این است که «جُنگ قالب است یا برنامه؟!»

خواندن کتاب جنگ جنگ تا تربیت را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزه‌های تربیتی و دینی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب جنگ جنگ تا تربیت

«در مواجهه با بسیاری از مجموعه‌های تربیتی، نخستین چیزی که به چشم می‌آید، برنامه‌های مجموعه است. می‌توان گفت: بستهٔ برنامه‌ها، ویترین هر مجموعه است و متربیان و والدینشان، بیشتر از راه همین برنامه‌ها با مجموعه آشنا می‌شوند و آن را انتخاب می‌کنند. این شیوهٔ ارزشیابی مجموعه‌های تربیتی مخصوص خانواده‌ها نیست؛ بلکه بسیاری از مسئولان و نهادهای بالادست هم بر پایهٔ گزارش‌های مجموعه‌ها از برنامه‌هایشان، آن‌ها را ارزیابی و برای نوع و سطح تعامل با آن‌ها در آینده تصمیم‌گیری می‌کنند. مثلاً میزان بودجه‌ای که ادارات و سازمان‌ها برای مجموعه‌های تربیتی در نظر می‌گیرند، تا حد زیادی وابسته به برنامه‌هایی است که برگزار می‌کنند.

کمتر پیش می‌آید که یک مقام مسئول در هنگام ورق زدن کتابچهٔ گزارشیِ یک مجموعه تربیتی یا در هنگام بازدید از مجموعه، این سؤال را مطرح کند که «هدف شما از برگزاری فلان برنامه چیست». همچنین، مدیران و مربیان زیادی نیستند که اگر یکی از مسئولان یا والدین، مشابه این را بپرسد، بتوانند پاسخ درست و دقیقی بدهند. افتخار مدیران و مربیان خیلی از مجموعه‌های تربیتی این است که در مجموعه‌شان هم «حلقه» دارند و هم «کارگاه» برگزار می‌کنند، و متربیان در مناسبت‌های مختلف «جُنگ» می‌سازند و هرچند وقت یک‌بار هم در «اردو» شرکت می‌کنند. آن‌ها از برگزاری آنچه نام برده شد، اهداف دقیق و مشخصی را دنبال نمی‌کنند؛ درحالی‌که در گفتار نخست برایتان توضیح می‌دهم که بدون در نظر داشتن اهداف تربیتی مشخص، اساساً چیزی به نام برنامهٔ تربیتی پدید نمی‌آید. پس‌ازاین و در گفتار دوم، می‌کوشم تا برنامهٔ تربیتی را کمی بیشتر به شما بشناسانم.

همچنین، بسیار پیش می‌آید که مدیران و مربیان مجموعه‌های تربیتی، حتی نمی‌دانند که حلقه، کارگاه، جُنگ، اردو و مانند این‌ها برنامه‌اند یا قالب. ممکن است کسی بگوید: «چه فرقی می‌کند که حلقه و جُنگ و مانند این‌ها را قالب بدانیم یا برنامه؟! مهم، برگزار کردن این‌ها در مجموعه و رسیدن به اهداف مدنظر است». در گفتار سوم سعی کرده‌ام علاوه بر شناخت نسبتِ میان «قالب» و «برنامه»، پاسخ این پرسش را هم بدهم تا اهمیت توجه به تفاوت این دو را درک کنید.

***

فضای حاکم بر اجرای برنامه‌ها در بسیاری از مجموعه‌های تربیتی به‌گونه‌ای است که با کمی دقت، هر ناظر بیرونی متوجه می‌شود که در این مجموعه اولویت با برنامه‌هاست، نه با اهداف. مجموعه‌هایی هستند که یک ترکیب تقریباً ثابت از چند برنامه مثل حلقه، کارگاه، جُنگ، اردو و مانند این‌ها دارند و در همهٔ ایام سال و برای همهٔ گروه‌های متربیان، همین‌ها را برگزار می‌کنند. برای مدیران و مربیان این مجموعه‌ها، چندان فرقی نمی‌کند که اعضای گروه در کدام مقطع سنی قرار دارند، ویژگی‌های این مقطع سنی چیست، قوت‌ها و ضعف‌های شخصی اعضای گروه کدامند و به‌طورکلی، این گروه و اعضای آن چه نیازهایی دارند. بی‌شک، یکی از راه‌های تشخیص اهداف تربیتی، توجه به نیازهای متربیان است. بر این اساس، اگر مجموعهٔ فعالیت‌های یک مجموعه، تناسب چندانی با نیازهای مخاطبان نداشته باشد، نمی‌توان آن را یک مجموعهٔ تربیتی دانست؛ چه رسد به اینکه این فعالیت‌ها، برنامهٔ تربیتی هدفمند به شمار آید.

وقتی در مجموعه‌ای، در آغاز هر فصل اعلام می‌شود که مثلاً در فلان روزِ هر هفته قرار است «حلقه» برگزار شود، بدون اینکه متربیان و حتی مربی بدانند که موضوع و محتوای آن چیست، آیا می‌توان پذیرفت که برگزاری این حلقه هدفمند است؟! در شرایطی که در هر یک از جلسات حلقه، مربی فقط در جمع اعضای گروه حاضر می‌شود و بدون موضوع و آمادگی قبلی، یا بر پایهٔ آنچه خودش به ذهنش رسیده و آماده کرده است، مشغول گفت‌وگو می‌شود، می‌توان از هدفمند بودن این حلقه سخن گفت؟! گاهی مدیران مجموعه یک موضوع کلی برای یک فعالیت در نظر می‌گیرند و آن را به مربی اعلام می‌کنند، بدون اینکه یک سیر محتوایی مشخص در اختیار او قرار دهند و از او بخواهند که در این چارچوب پیش برود. در اینجا هم معمولاً هدفمندی معنا ندارد؛ زیرا معلوم نیست محتوایی که مربی در نظر می‌گیرد چه هدفی را محقق می‌کند؛ همان‌گونه که در بسیاری از موارد، بعید است او بتواند با یک نگاه جامع، نسبت میان برنامه‌های مختلفِ در حال اجرا و نیز برنامه‌های قبل و بعد از دورهٔ جاری را بسنجد و اهداف درست و دقیقی را برای این برنامه تعیین کند.

یکی دیگر از جلوه‌های اولویت داشتن برنامه‌ها در یک مجموعه تربیتی، همین است که در این مجموعه چندان دقت نمی‌شود که متربیان یک گروه، پیش‌ازاین در چه برنامه‌هایی شرکت کرده‌اند و بازخورد آن‌ها چه بوده است و آیا به چیزی که قرار بوده است، رسیده‌اند یا نه. حتی اگر برای هر یک از برنامه‌ها هدف یا اهدافی در نظر گرفته شود، تا زمانی که نسبت اهداف هر برنامه با مجموع برنامه‌های در حال اجرا برای یک گروه از متربیان و نیز با برنامه‌های قبل و بعدازاین دورهٔ زمانی مشخص نباشد، نمی‌توان ادعای هدفمند بودن برنامه‌های تربیتی را مطرح کرد. نه‌تنها باید مشخص باشد که مطلوب نهایی مدیران یک مجموعهٔ تربیتی از فعالیت تربیتی برای متربیان چیست، که سیر حرکت آن‌ها تا رسیدن به این مطلوب و اهداف آن‌ها در طول مسیر نیز باید روشن و شفاف باشد.»