بریده‌هایی از کتاب شهریار

تنها تقلید از شیر هم سیاستی عاقلانه نیست و به همین دلیل یک شهریار باهوش نه می‌تواند و نه باید پایبند قول خود باشد و اگر باشد بی‌تردید برای شاه زیان‌بخش است و عللی هم که باعث دادن این وعده بوده از بین رفته است، هرگاه تمام مردم خوب بودند دادن این پند درست نبود، لیکن از آن‌جا که بیشتر مردم عاری از شرافت هستند و به وعده خود نسبت به شهریار پایبندی ندارند، در عوض شاه هم نباید بر سر قول خود نسبت به آن‌ها ایستادگی کند و هیچ شهریاری برای بدقولی خود که دلایل ظاهرالصلاح دارد گرفتار ضرر و زیان نشده است،

ولی از آن‌جا که بر شهریار لازم است بداند صفت حیوانی را چگونه عاقلانه به‌کار گیرد پس نیاز است از میان حیوانات ویژگی شیر و طبیعت روباه را سرمشق خود قرار دهد، چون شیر نمی‌تواند خود را از دام‌ها حفظ کند و برای روباه هم گریز از چنگال گرگ ناممکن است، پس شاه باید به صفات روباه آشنا باشد که دام‌ها را تمیز داده و شیرصفت باشد که گرگ را فراری دهد.

ناچار باید پذیرفت که روش عمل بیش از دو راه نیست، یکی رفتار بر اساس قوانین، دیگری به‌کارگیری زور. روش اوّلی مختص انسان است و روش دوم از آنِ حیوان، امّا چون اوّلی تقریبآ ناکارآمد است پس به ناچار از روی نیاز باید به روش دوّمی توسّل جست.

شهریارانی که برای حرف‌های خود کمتر کسب اعتبار کرده‌اند ولی از سوی دیگر فهمیده‌اند چگونه به دلیل زیرکی و تزویر بر دیگران پیروز شوند، چنین شهریاران کارهای بزرگی را به انجام رسانده و در انتهای عمل هم بهتر از دیگران که به درست قولی و خوش عهدی تکیه داشتند موفقیت کسب کرده‌اند.

زمانی که پادشاه همراه سپاه خویش است و عده زیادی سپاهی تحت فرمان خود دارد هرگز نباید از نسبت ستمگری که به او داده می‌شود هراس داشته باشد، بلکه باید کاملا نسبت به این صفت بی‌اعتنا بماند زیرا سپاهی که فرمانده آن دارای این شهرت نباشد به هم وابسته نمی‌شوند و برای جنگ اتّحادی با هم ندارند و نمی‌توان آن‌ها را برای هر پیش‌آمد دشواری به کار گرفت

همان‌طور که محبوبیت به رعایای پادشاه ارتباط دارد، ترسیدن از شهریار مربوط به خود اوست، پس یک شهریار عاقل و زبردست حساب کار خود را روی آن تقسیم می‌کند که به خود او مربوط است نه روی آن‌چه از آنِ دیگران است، تنها چنان‌که تذکر داده‌ام باید کاری بکند که مورد نفرت ملّت خود قرار نگیرد.

اید شهریار متوجّه باشد که به اعتبار و ناموس مردم دست‌اندازی نشود و اگر مجبور باشد کسی را به قتل برساند باید بینه و دلیل روشنی برای دست زدن به این عمل داشته باشد، ولی فراتر از همه این‌ها باید از دست‌اندازی به مال مردم خودداری کند، چون مردم مرگ پدر را زودتر از مال پدر به فراموشی می‌سپارند، علاوه بر این هرگز دنبال بهانه برای مصادره امول مردم نباید گشت، کسی که تنها یکبار با غارت مال مردم زندگی کرده باشد همواره دلیل و برهان کافی برای تصرّف مال مردم در دست خواهد داشت و حال آن‌که برای خونریزی به آن اندازه‌ها دلیل لازم نیست و در کمترین زمان هم دنباله آن قطع می‌شود

به‌علاوه مردم در رفتار خود نسبت به آنانی که خود را مهربان و محبوب نشان داده‌اند چندان نکته‌بین و دقیق نیستند، در حالتی که نسبت به آن کس که خود را ترسناک جلوه داده است بیشتر نکته‌بین و دقیق می‌باشند، زیرا محبت تنها با رشته‌های یک قرار و میثاق بسته شده است و چون بشر زودرنج است، این رشته به تحریک یک سود اندک شخصی هر آن قابل گسستن است و رشته این ترس هم هرگز سست نمی‌گردد، به هر حال یک پادشاه دوراندیش باید ترس را چنان عاقلانه ریشه‌دار سازد که اگر نتواند جلب محبّت کند حداقل منفور نشود، زیرا یک نفر ممکن است به گونه‌ای باشد که از او بهراسند ولی مورد نفرت هم قرار نگیرد

هر شهریاری که پایه امیدهای خود را بی آن‌که با وسایل دیگر تأمین کند، بر گفتار و نقل قول‌های دیگران قرار دهد، بی‌تردید به شهریاری خود پایان داده است زیرا آن دوستی‌هایی که ما در برابر بذل و بخشش به‌دست می‌آوریم، در صورتی‌که در برابر اخلاق نیک و بزرگ‌منشی و سلامت نفس به‌دست نیاید اگرچه به شکل مناسبی هم حاصل شده باشد، اساس این‌گونه دوستی‌ها استحکام ندارد و در هنگام لزوم و احتیاج هم نمی‌توان به آن‌ها دسترسی یافت و در همان آن ما را ترک می‌کنند.

محبّت با ترس امکان ندارد در یک جا جمع شود و اگر بخواهیم یکی از این دو را برگزینیم، به مراتب بهتر است که ترس را بر محبّت ترجیح دهیم، زیرا به‌طور کلّی مسلم شده است که بشر ناسپاس، رنگ به رنگ و بی‌وفا است، برای خودداری از خطر بسیار چیره‌دست و برای کسب سود خود آزمند است و مادامی که از شما بهره می‌برد و شما به او سودی می‌رسانید نسبت به شما وفادار است.

در هر صورت یک شهریار تازه به جاه و جلال رسیده نباید زودباور باشد، نباید به آسانی تحریک شود و نباید اوّل کسی باشد که از خطر بر زبان آوردن بهراسد، لیکن باید چنان حالت محتاط و عاقلانه آمیخته به مهربانی در خود به‌وجود آورد که بزرگترین محارم او نتوانند او را از حالت عادی و آرامش دایمی خارج کنند و یا این‌که شک بی‌جایی او را غیرقابل تحمّل سازد

اگر باز مدعی پافشاری کند که بسیاری از پادشاهان که کارهای بزرگی در دنیا انجام داده‌اند معروف به بخشندگی بودند می‌گویم شهریار یا از مال خود خرج می‌کند یا از آنِ رعایای سرزمین خود و یا از اموال دیگران.

بنابراین اگر شهریاری از غارت ملّت خودداری کند و از کشورش در هنگامه خطر دفاع نماید و گریبان خود را از چنگال فقر و فلاکت و تمسّخر خاصّ و عام نجات دهد که تمام این‌ها در اثر ولخرجی و گشاده‌دستی پیش می‌آید هرگز نباید به آن شایعاتی که برای نداشتن صفت بخشندگی درباره او گفته می‌شود اهمیت دهد ولو این‌که به صفت تنگ‌چشمی هم شهره شود.

اگر ناچار باشد به‌واسطه پیش‌آمدهای غیرعادی به برخی عملیات تند و خشن دست بزند، در این حالت بدون دلشوره باید آن کارهای خشن را به‌کار گیرد و در این شرایط از سرزنش و ملامتی که پشت سر او هست نباید بیم به خود راه دهد بلکه باید آن‌ها را تحمل کند، زیرا بدون این نوع کارهای تند و خشن نگاهداری قدرت و نفوذ غیرممکن است، در این صورت اگر در اطراف موضوع بررسی کامل کند می‌داند که ممکن است یک راه‌حل داشته باشد که در ظاهر جلوه خوبی دارد ولی اگر از آن پیروی کند به تباهی خود او منجر می‌شود، از طرفی راه‌های دیگری است که گرچه در انظار جلوه آن‌ها بسیار بد است ولی به کارگیری آن‌ها او را موفق کرده و از خطرات ایمن می‌کند

پس هر فردی که بخواهد با سنجه درست نیکی به هر کاری دست بزند، چنین فردی می‌باید در میان آدم‌هایی که تعدادشان بسیار زیاد و در عمل بد هستند مضمحل شود، در این صورت برای یک شهریار لازم و ضروری است که بداند برای این‌که مقام خود را کاملا حفظ کند، غیر از نیکی مطلق چه می‌توان کرد و در وقت مناسب باید بداند آیا اعمال نیک خود را به‌کار گیرد یا این‌که آن را رها کند.

تعریف و تمجیدهایی که مورخّین از فیلوپوئمون پادشاه آکائیانها کرده‌اند برای این است که او در هنگام صلح همواره مشغول بررسی نقشه‌های جنگ بود و هرگاه با دوستان و همراهان خود در اطراف و نواحی کشور گردش می‌کرد غالبآ می‌ایستاد و با آن‌ها در این موضوعات حرف می‌زد و پرسش می‌کرد

میان آدم مسلح و غیرمسلح تناسبی وجود ندارد و بر خلاف منطق و دلیل است که فرد مسلح با میل و رضای خود از شخص غیرمسلح پیروی کند و یا این‌که فرد غیرمسلح در میان عده‌ای از پیروان مسلح خود ایمن بماند، زیرا استهزاء از یک طرف و عدم اعتماد از سوی دیگر، غیرممکن است که چنین عده‌ای بتوانند با هم کار بکنند.

برای یک شهریار هیچ اندیشه و توجهی بالاتر از آن نیست که درباره وسایل و اسباب جنگ بیندیشد و نظم و ترتیب و آموزش درست که لازمه داشتن یک سپاه نیرومند می‌باشد ایجاد کند و توجّه خود را باید کاملا در این رشته خاص به‌کار گیرد، زیرا این یگانه فنّی است که از هر فرمانده قابل انتظار آن می‌رود.

اشخاص از عدم مآل‌اندیشی تغییراتی می‌دهند که ابتدای آن موافق پسند خاطر است ولی معایب بعدی آن آشکار نیست، چنان‌که در پیش اشاره کردیم مانند مرض تب لازم می‌باشد که به آسانی نمی‌توان تشخیص داد، با همه این‌ها شهریار عاقل به معنای تمام آن است که فساد را پیش از این‌که بزرگ شده و اسباب خطر شود فورآ تمیز دهد.

وقتی که داود به شائول پیشنهاد کرد که حاضر است رفته با گولیاتپهلوان فلسطین بجنگد، شائول جهت دلگرمی او را با اسلحه خود مسلح کرد، همین‌که داود آن را به تن کرد فورآ به در آورد و گفت، با این سلاح امتحان نشده نمی‌توان بر دشمن غلبه کرد، بهتر این است با فلاخن و شمشیر خود با دشمن روبه‌رو شوم، خلاصه اسلحه دیگران برای انسان یا گشاد یا تنگ و یا سنگین است، در هر صورت مانع عملیات او می‌گردد.