بریده‌هایی از کتاب شهریار

وقتی که پادشاه بخش جدیدی را تصرّف می‌کند و آن را مانند یک قسمت به کشور خود می‌افزاید، در این صورت باید اهالی آن را خلع سلاح کند ولی باید آن عدّه‌ای که هنگام فتح آن ایالت با او همراهی کرده استثناء نموده و آن‌ها را نیز باید در وقت معین که پیش می‌آید آرام و ساکت گرداند، یعنی روح جنگی آن‌ها را بگیرد و باید مراتب را طوری فراهم سازد که تمام قوای جنگی کشورِ تازه تصرف شده تحت تسلّط سپاهی باشد که پیش از این جزء کشور قدیمی او بوده و همیشه برای او جنگ کرده‌اند.

ولی از آن‌جا که بر شهریار لازم است بداند صفت حیوانی را چگونه عاقلانه به‌کار گیرد پس نیاز است از میان حیوانات ویژگی شیر و طبیعت روباه را سرمشق خود قرار دهد، چون شیر نمی‌تواند خود را از دام‌ها حفظ کند و برای روباه هم گریز از چنگال گرگ ناممکن است، پس شاه باید به صفات روباه آشنا باشد که دام‌ها را تمیز داده و شیرصفت باشد که گرگ را فراری دهد.

ناچار باید پذیرفت که روش عمل بیش از دو راه نیست، یکی رفتار بر اساس قوانین، دیگری به‌کارگیری زور. روش اوّلی مختص انسان است و روش دوم از آنِ حیوان، امّا چون اوّلی تقریبآ ناکارآمد است پس به ناچار از روی نیاز باید به روش دوّمی توسّل جست.

شهریارانی که برای حرف‌های خود کمتر کسب اعتبار کرده‌اند ولی از سوی دیگر فهمیده‌اند چگونه به دلیل زیرکی و تزویر بر دیگران پیروز شوند، چنین شهریاران کارهای بزرگی را به انجام رسانده و در انتهای عمل هم بهتر از دیگران که به درست قولی و خوش عهدی تکیه داشتند موفقیت کسب کرده‌اند.

تعریف و تمجیدهایی که مورخّین از فیلوپوئمون پادشاه آکائیانها کرده‌اند برای این است که او در هنگام صلح همواره مشغول بررسی نقشه‌های جنگ بود و هرگاه با دوستان و همراهان خود در اطراف و نواحی کشور گردش می‌کرد غالبآ می‌ایستاد و با آن‌ها در این موضوعات حرف می‌زد و پرسش می‌کرد

میان آدم مسلح و غیرمسلح تناسبی وجود ندارد و بر خلاف منطق و دلیل است که فرد مسلح با میل و رضای خود از شخص غیرمسلح پیروی کند و یا این‌که فرد غیرمسلح در میان عده‌ای از پیروان مسلح خود ایمن بماند، زیرا استهزاء از یک طرف و عدم اعتماد از سوی دیگر، غیرممکن است که چنین عده‌ای بتوانند با هم کار بکنند.

برای یک شهریار هیچ اندیشه و توجهی بالاتر از آن نیست که درباره وسایل و اسباب جنگ بیندیشد و نظم و ترتیب و آموزش درست که لازمه داشتن یک سپاه نیرومند می‌باشد ایجاد کند و توجّه خود را باید کاملا در این رشته خاص به‌کار گیرد، زیرا این یگانه فنّی است که از هر فرمانده قابل انتظار آن می‌رود.

منافعی که از جنگ‌های سپاهیان مزدور حاصل می‌شود بسیار کم و بطئی است، لیکن خسارت آن‌ها زیاد و سریع و غیرقابل تحمّل می‌باشد.

امّا سپاهیان کمکی و مزدور، هر دو هم بی‌مصرفند و هم خطرناک و شهریارانی که کشورشان را با قشون‌های اجیر حفظ می‌کنند، هرگز سلطنت آن‌ها استحکام نمی‌یابد و راحت نمی‌توانند شهریاری کنند، زیرا که این‌گونه سپاه‌ها اتحاد نداشته، خودخواه می‌باشند و به فرمان نبوده بلکه خائن هستند، در میان دوستان اسباب دست انداختن و در برابر دشمنان زبون و ترسناکند، از خدا نمی‌ترسند و به انسان وفادار نیستند و همین‌که سلطنت شما مورد حمله قرار گیرد، آن‌ها شما را ترک می‌کنند، پس در هنگام صلح، خزانه شما را تهی کرده و هنگام جنگ همدست دشمنان شما می‌شوند

ستحکام اساس سلطنت نیز خواه آن سلطنت تازه یا کهن و یا مختلط باشد، وابسته به دو رکن متین است، یکی قوانین خوب، دیگری سپاه خوب

به‌علاوه یک پادشاه باید مدام با ملت خود کنار آمده، با آن‌ها زندگی کند و لازم نیست همواره با همان عده خواص اعیان و اشراف زندگی کند، زیرا شخص شاه قادر است به عده اعیان افزوده و یا از نفرات آن‌ها بکاهد و هر روز بخواهد می‌تواند قدرت و اقتدارات آن‌ها را سلب کرده و یا بر آن افزوده و این عمل برای یک شهریار مقتدر هیچ ایرادی ندارد.

به‌علاوه خواهش‌های اعیان را نمی‌توان پذیرفت زیرا اگر پذیرفته شود به ضرر مردم و شخص شاه تمام می‌شود، ولی خواسته‌های توده مردم برعکس به صلاح و صرفه عموم است. اعیان و اشراف دایمآ در این خیالند که به مردم دست‌اندازی و ستم کنند، از سوی دیگر مردم می‌خواهند و می‌کوشند از دست‌اندازی آن‌ها گریبان خود را رها نمایند، این را هم باید علاوه کنم که یک سلطان نمی‌تواند جایگاه خود را بر خلاف میل توده مردم که علیه او هستند حفظ کند، چون‌که عده آن‌ها به مراتب زیادتر است ولی به مخالفت‌های اعیان و اشراف ممکن است بی‌اعتنایی کرد، زیرا عده آن‌ها بسیار اندک است.

آن کس که به یاری اعیان و اشراف به سلطنت می‌رسید مصایب و محن او در حفظ مقام خویش چندین برابر بیش از آن پادشاهی است که به وسیله توده مردم برگزیده می‌شود، زیرا که عده زیادی از اعیان و اشراف را دایمآ در اطراف خود دارد که آن‌ها خود را همدوش شاه می‌دانند و به همین دلیل شاه نمی‌تواند بر آن‌ها تحکم کرده آن‌ها را اداره کند، امّا آن کسی که به توسط توده مردم برگزیده شده و به پادشاهی می‌رسد خود را از این حیث راحت و آسوده می‌بیند، زیرا مدعی ندارد و اگر داشته باشد عده آن‌ها بسیار اندک و تنها ممکن است چند نفری از او پیروی نکنند.

ترس نیز مانند خشم و غضب، دشمن خطرناک بشر به‌شمار می‌رود.

تنها چیزی را که پیش‌بینی نمی‌کرد این بود که هنگام مرگ پدر، خود وی نیز در بستر بیماری افتاده و انتظار مرگ را کشد.

هرچند فرصت‌هایی که برای مردان نامی دست داد، آن‌ها را خوشبخت و خوش اقبال گردانید، امّا لیاقت ذاتی و استعداد شخصی آن‌ها بود که آن‌ها را قادر و توانا ساخت که این فرصت و پیش‌آمدهای مساعد را تمیز داده از آن‌ها بهره ببرند و آن‌ها را برای سعادت و عظمت و افتخار مملکتشان به‌کار گیرند.

در این نوع قضایا رومی‌ها مانند شهریاران دوراندیش نه تنها مشکلات کنونی را چاره می‌نمودند، بلکه به مشکلات آینده نیز نظرهای عمیق داشتند و با کیاست و تدبیر در حل مشکلات حال و آینده هر دو کوشیده و راه چاره آن‌ها را پیشاپیش پیش‌بینی می‌کردند زیرا این نوع دردسرها تا زمانی که پیش نیامده چاره آن‌ها به آسانی میسّر است ولی هنگامی که نزدیک شدند درمان و چاره آن‌ها دیگر دیر است و رفع آن‌ها یأس‌آور می‌شود چنانچه طبیبان ماهر درباره مرض تب لازم می‌گویند اگر در ابتدای بروز آن‌ها فهمیده و درمان نمایند چاره آن بسیار سهل و ساده است ولی اگر نخست با نظر بی‌اعتنایی بدان نگریستند و آن را نشناختند پس از چندی که شناخته شد دیگر علاج آن غیرممکن است، قضایا و امور یک مملکت نیز همین‌گونه است

رومی‌ها همین‌که وارد یک سرزمین می‌شوند اول مهاجرین خود را در آن‌جا ساکن می‌کردند بعد از کشورهای ضعیف همسایه تحبیب و دلجویی می‌کردند بدون این‌که به قدرت و اقتدار آن‌ها چیزی بیفزایند، همچنین کشورهای قدرتمند را تحقیر و تخفیف می‌کردند و هرگز راضی نمی‌شدند یک دولت قدرتمند خارجی در آن‌جا نفوذ پیدا کند.

اصل مسلم این است که چون یک ایالتی شورش کرده و بعد از شورش مطیع و به فرمان گردید بعدها دیگر به این آسانی نباید از دست اقتدار یک شهریار خارج شود، زیرا آن شهریار از موقعیت استفاده کرده به بهانه طغیان و شورش بدون پرده‌پوشی برای استحکام بنیان حکمرانی خود متهمین را تنبیه و مظنونین را تسلیم دادگاه می‌کند و با استفاده از ابزاری که در اختیار دارد مقام خود را در هر جایی که تصور ضعف برود محکم می‌سازد.

بن‌مایه نظری وی، واقعیت‌گرایی است و بر هنجارگذاری در سیاست به شدت مخالفت دارد.