بریده‌هایی از کتاب شهریار

ک شهریار باتجربه و محتاط همواره طریق میانه‌روی را برمی‌گزیند یعنی یک عدّه مردمان داشنمند را از میان ملّت خود انتخاب می‌کند و تنها به آن‌ها اجازه این آزادی بیان را می‌دهد که هرچه شاه بپرسد آن‌ها حقیقت امر را آزادانه بر شاه عرضه دارند و دیدگاه خودشان را در آن باب اظهار کنند و این حق ابدآ به افراد عادی که فاقد هوش و درایت خاص باشند نباید داده شود.

از طرفی شهریار باید به وزیر خود احترام بگذارد، باید حیثیت او را حفظ کند و او را بی‌نیاز گرداند و به‌واسطه احسان‌های پی در پی او را مرهون الطاف خود کند، احترامات لازم برای او قائل شده و در زحماتی که برای امور مملکت متحمّل می‌شود او را یاری کند. افزایش احسان و احترام و انعام شاه نسبت به وزیر باید او را بی‌نیاز سازد تا از دستان دیگر توقّع احسان یا انعام نداشته و از این‌گونه خیالات همیشه روگردان باشد، به‌علاوه با این احسان و اکرام از طرف شاه و واگذاری امور کشور در اختیار وزیر که مورد کمال اطمینان شاه می‌باشد دیگر در اندیشه تغییر اوضاع و احوال نمی‌افتد و می‌داند در چنین تغییرات شخص وزیر تنها نمی‌تواند پایداری کند و بدون یاری جدّی سرور خود این جایگاه برای او باقی نمی‌ماند، وقتی چنین صمیمیتی بین شاه و وزیر برقرار شد به خوبی می‌توانند به یکدیگر اطمینان داشته و اگر خلاف این باشد همواره برای یکی از این دو نفر حوادث بدی پیش خواهد آمد.

برای این‌که شهریار کارگزاران خود را خوب بشناسد، این قانون مسلم و اثبات شده را همواره باید در نظر داشته باشد یعنی وقتی که شاه ببیند وزیرش بیشتر در اندیشه خود می‌باشد تا در اندیشه شهریار و کشور، یا این‌که در تمام کارهای خود منافع شخصی خود را بر منافع شاه برتر می‌داند، چنین وزیری خدمتگزاری صدیق نمی‌تواند باشد و نباید هم مورد اعتماد شهریار قرار گیرد، زیرا شهریاری که زمام امور کشور را به دست وزیرش سپرده است چنین فردی هیچ‌گاه نباید به منافع خود بیندیشد، بلکه باید مدام منافع شهریار را در نظر داشته موضوعاتی را که منافع مستقیم شاه در آن‌ها نیست هرگز از نظر شاه نگذراند.

وقتی انسان بتواند خوب را از بد تمیز دهد، درستی و صحّت کارهایی را که دیگران انجام می‌دهند فهمیده و درک کند اگرچه خودش قوه ابتکار نداشته باشد باز یک فردی لیاقت و بی‌کفایتی نوکران خود را به خوبی فهمیده و اشخاص لایق و خدمتگزاران صدیق خود را پاداش نیکو داده و دیگران را اصلاح می‌کند، چنین شهریاری را نیز هیچ درباری نمی‌تواند فریب دهد و همه ناچارند با صداقت و صمیمیت به او خدمت نمایند.

نخستین عقیده که در باب اخلاق و هوش شهریار خواهیم یافت، همانا از شناسایی اشخاصی است که دور او جمع شده‌اند، وقتی که این اشخاص مردم دانا و لایق و قابلی باشند ما همواره شهریار را عالم و بصیر خواهیم دانست، زیرا که می‌بینیم شهریار درجه لیاقت و استعداد هر یک را به خوبی تمیز داده و می‌داند چگونه باید آن‌ها را نسبت به خود وفادار نگاه دارد. هرگاه خلاف این باشد ما باوری بر خلاف باور فوق درباره شهریار خواهیم داشت زیرا در انتخاب وزراء و درباریان راه صواب نپیموده است.

از صفات قابل ستایش یک شهریار این است که خود را حامی لیاقت و استعداد خوب معرفی کند و کسانی را که دارای هنرهای نفیس هستند گرامی دارد.

بشر هرگز ممکن نیست از یک بدبختی بگریزد بی‌آن‌که دچار بدبختی دیگری نشود

اگر آن دولتی که شما با او متّحد شده وارد جنگ شده‌اید مغلوب شد، شما همیشه در نظر آن دولت محترم و قابل اکرام خواهید بود و آن دولت هرگاه بتواند با علاقه کامل به شما یاری خواهد کرد، زیرا در یک هدف معلوم و معینی با هم موافق و متّحد بوده و بعدها نیز ممکن است همان مقصود به خوبی انجام گیرد.

وقتی شما با رشادت موافقت خود را با یک طرف اعلام دارید و آن طرف نیز در جنگ فاتح شود، گرچه یک دولت قوی هم باشد و زورش بر شما بچربد با این حال باز مرهون مساعدت شماست و دوست شما به‌شمار می‌رود و هرگز به آن درجه پستی تنزّل نمی‌کند که به کسی که در نبرد مسلحانه به او کمک کرده است زحمتی وارد آورد.

دولتی که دوست صمیمی شما نیست شما را همواره تشویق می‌کند که بی‌طرف بمانید، ولی آن دولتی که با شما دوست است از شما می‌خواهد که اسلحه برداشته به یاری آن‌ها وارد جنگ شوید.

فرض می‌کنیم دو دولت مقتدر و همسایه شما با هم مشغول جنگ باشند، در این حال شما از آن طرفی که تصوّر پیروزی و تسلّط با او می‌رود یا ترس دارید یا ندارید، در هر دو حال برای شما بهتر است که دوستی خود را با یک طرف اعلام کنید و به یک طرف صمیمانه بپیوندید والّا یقین داشته باشید در پایان جنگ شما طعمه لذیذ طرف فاتح خواهد بود و طرف شکست خورده نیز از این اقدام خوشوقت می‌شود و هیچ دلیل و عذری شما را از این خطر نجات نمی‌دهد، زیرا دولت فاتح چنین استدلال می‌کند که دوست مشکوک لازم ندارد، زیرا در موقع خوشبختی خودِ شما را به بازی نمی‌گیرد.

شهریاری که در دوستی یا دشمنی ثبات قدم دارد، قابل تکریم و احترام است یعنی بی‌ملاحظه دوستی خود را نسبت به کسی که نظر دوستی دارد اظهار می‌کند یا با کسی که دشمن است بی‌مهابا آن دشمنی را آشکار می‌کند، این شیوه همواره راه مفیدی است و بهتر از آن است که شهریار خود را بی‌طرف جلوه دهد.

این عملیات چنان تند و سریع بودند که یکی پس از دیگری و پشت سر هم جلوه می‌کرد و فرصت نمی‌داد کسی مخالفت کند یا زمانی پیش آید که به فکر مخالفت بیفتد.

این جنگ را نخست با صبوری و آرامش ولی بدون این‌که هراس داشته باشد یا وقفه‌ای در کار او پیدا شود شروع کرد

هیچ صفتی در شهریاران بهتر از همّت عالی و عزم راسخ نیست

به‌طور کلّی بهترین دژها برای یک شهریار در کشور خود این است که مورد نفرت ملّت خود نباشد. هرگاه در دید آن‌ها منفور باشد هیچ دژ محکمی نمی‌تواند او را نگه دارد، زیرا همین‌که ملّتی بر علیه پادشاه خود مسلح شد از طرف اجانب در یاری با آن‌ها هیچ کوتاهی نمی‌شود.

آن اشخاصی که در ابتدای امر مخالف شهریاری پادشاه بوده‌اند، اگر برای امرار حیات محتاج به همراهی و مساعدت شهریار خود هستند جلب آن‌ها برای پادشاه همیشه به آسانی انجام می‌گیرد و این‌گونه افراد بیشتر حاضرند نسبت به شهریار صمیمی و باوفا باشند، زیرا آن‌ها می‌دانند که باید تردیدی که در اوایل امر در ذهن شهریار نسبت به آن‌ها ایجاد شده است رفع کنند، لذا صمیمانه خدمت می‌کنند و خدمات برجسته برای شهریار انجام خواهند داد، زیرا که اطرافیان شاه به دلیل اطمینان از جایگاه خود در کارهایی که به ایشان محول شده کوتاهی کرده است.

وقتی که پادشاه بخش جدیدی را تصرّف می‌کند و آن را مانند یک قسمت به کشور خود می‌افزاید، در این صورت باید اهالی آن را خلع سلاح کند ولی باید آن عدّه‌ای که هنگام فتح آن ایالت با او همراهی کرده استثناء نموده و آن‌ها را نیز باید در وقت معین که پیش می‌آید آرام و ساکت گرداند، یعنی روح جنگی آن‌ها را بگیرد و باید مراتب را طوری فراهم سازد که تمام قوای جنگی کشورِ تازه تصرف شده تحت تسلّط سپاهی باشد که پیش از این جزء کشور قدیمی او بوده و همیشه برای او جنگ کرده‌اند.

کارکالا درباره قاتل خود بی‌احتیاطی و غفلت بزرگی کرد و آن این بود که نخست برادر قاتل خود را به شکل شرم‌آوری به قتل رسانید و بعد خود آن صاحب منصب را نیز بارها تهدید به قتل کرد، با این حال باز او را جزء گارد محافظ خود نگاه می‌داشت، این عمل او چنان‌که حادثه نشان می‌دهد بسیار خطرناک بود.

شهریاران نمی‌توانند از این‌گونه قتل‌ها که نتیجه اقدام عمدی و مقدمه‌ای دارد ایمن باشند، زیرا هر کس که از جان خود بگذرد دست زدن به این‌گونه کارها برای او آسان است، ولی پادشاه نباید از آن‌ها در هراس باشد، چون‌که این‌گونه پیش‌آمدها و دست زدن به آن‌ها بسیار نادر است، یگانه احتیاطی که لازم است این است که از وارد کردن ظلمی فاحش نسبت به یکی از آن افراد که به شاه خدمت کرده‌اند خودداری شود و همچنین به عالی‌مقامان دربار که نزدیک شاه می‌باشند.