بریده‌هایی از کتاب سیروسلوک؛ منزل دوّم: توبه

در روز قیامت بنده‌ای گام بر ندارد تا از چهار چیز پرسش شود: از عمرش که در چه گذرانده و از جوانی‌اش که در چه به سر رسانده و از مالش‌که از کجا آورده و در کجا خرج نموده و از دوستی ما خانواده. کوتاهی در رفع حوائج ضروری مسلمین، گناه اجتماعی دیگری است که باید به آن توجّه شود. هنگامی که یک مسلمان نیاز ضروری به خوراک، پوشاک، مسکن یا ازدواج داشته باشد، همهٔ اهل ایمان وظیفه دارند به داد او برسند و حوائج وی را برطرف سازند و کوتاهی در این امر، نیاز به توبه دارد.

بازی کردن با آلات قمار؛ چه با قصد برد و باخت باشد و چه بدون قصد برد و باخت و بازی کردن با غیر آلت قمار، با قصد برد و باخت نیز، از گناهان بزرگ است که موجب افسردگی دل و روح و ضعف اعصاب می‌شود. بدتر از آن، علنی شدن و عادی شدن قمار در جامعه است که دین و دنیای جامعه را تباه می‌سازد. گناه بدتر و مصیبت بزرگ‌تر، بی‌تفاوت شدن مردم نسبت به این گناهان است. فساد اخلاقی و گناهان بزرگ، اینک در نزد مردم عادی شده و امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کنند. وقتی امر به معروف و نهی از منکر در جامعه‌ای نباشد، به تدریج افراد ناشایست و شرور بر خوبان آن جامعه مسلّط می‌شوند و در چنین وضعیتی، هرچه نیکوکاران دعا می‌کنند، دعایشان مستجاب نمی‌گردد:

سرانجام نگاه حرام و آلوده، بی‌عفّتی است. قرآن کریم با ظرافت خاصّی، مردان و زنان را به «غضّ بصر» یا «کنترل نگاه»، فرا می‌خواند و در کنار آن به پاکدامنی و حفظ عفّت سفارش می‌فرماید: "قُلْ لِلْمُؤْمِنینَ یغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِک أَزْکی لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما یصْنَعُونَ، وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ" به مردان با ایمان بگو: «دیده فرو نهند (و به نامحرم نگاه نکنند) و پاک‌دامنی ورزند که این برای آنان پاکیزه‌تر است، زیرا خدا به آن‌چه می‌کنند، آگاه است» و به زنان با ایمان بگو: «دیدگان خود را (از هر نامحرم) فرو بندند و پاکدامنی ورزند»

آرامش پایدار و اطمینان دل، تنها در سایهٔ یاد خداوند متعال، روزی انسان می‌شود: "أَلا بِذِکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ" آگاه باش که دل‌ها تنها با یاد خدا آرامش می‌یابد. یاد خداوند تعالی، فرمانبرداری از اوامر و نواهی او و گردن نهادن به دستورات اوست که کمال ظاهری و معنوی انسان را تأمین می‌کند.

شماتت، معصیت دیگری است که بسیاری از افراد به حرام بودن آن واقف نیستند. معنای شماتت این است که انسان به دیگری بگوید: مصیبتی که به تو رسیده،‌ از بدی کردار خود توست. در این گناه که متأسّفانه در میان بعضی از متدینین وجود دارد، انسان، گویی خود را یک شاخص برای تعیین دلیل مشکلات و مصیبت‌های دیگران دانسته و به این وسیله دیگران را مورد شماتت و آزار قرار می‌دهد. گناه شماتت نیز بزرگ است و توبه را واجب می‌سازد.

زخم زبان، یعنی آزردن و اذیّت‌کردن دیگران با سخنان نیش‌دار و زننده، از گناهان بزرگ دیگری است که در زمرهٔ گناهان زبانی است و کمتر به قبح و زشتی آن توجّه می‌شود. بیان جملات کوبنده به صورت کنایه یا تصریح، موجب آزردگی و ناراحتی مخاطب می‌شود و نیاز به توبه دارد. به‌خصوص زن و شوهر باید از سخنان نیش‌داری که دربارهٔ نواقص هم‌دیگر یا عیوب خانواده‌های هم‌دیگر بیان می‌کنند، توبه نمایند.

گناه بزرگ دیگری که در زمرهٔ گناهان زبانی بوده و نیاز به توبه و تدارک دارد، نمّامی، سخن‌چینی و فتنه‌گری و به طور کلّی بدبین کردن مردم به یکدیگر است. برخی به تصوّر انجام وظیفه و به قصد ثواب، غیبت کسی را که از او غیبت شده به او می‌رسانند، یا بی‌جهت، مثلاً ازدواج مجدّد کسی را به همسرش گوشزد می‌کنند. این موارد حکم سخن‌چینی را داشته و گناه آن بزرگ است. فتنه‌گری در دین خدا و منحرف‌کردن مردم از دین و فضائل اخلاقی، نیز گناه بزرگی محسوب می‌شود. بعضی از روحانیون، معلّمین یا اساتید دانشگاه، عقیده و فکر خاصِّ خود را بی‌جهت به شاگردان تزریق می‌نمایند و به‌جای تدریس در رشتهٔ تخصصی خود، وارد در مسائل دیگری می‌شوند و با سخنان و القائات خود، جوانان را منحرف می‌سازند

نیست. متأسّفانه برخی برای رسیدن به مقاصد دنیوی و کسب ثروت یا ریاست کوتاه مدّت، از هیچ گناهی دریغ نمی‌کنند و ناجوانمردانه آبرو و حیثیت رقبای خود را با غیبت و تهمت لکّه‌دار می‌کنند و به این کردار خویش نیز افتخار می‌نمایند و آن را نوعی انجام وظیفهٔ شرعی و ناشی از زیرکی سیاسی و کیاست دینی می‌شمارند!! این گناهان زشت و بزرگ نیاز به توبه و جبران دارد و توجیه‌های شیطانی، توفیق توبه را از آدمی سلب می‌کند.

و هر کس از یاد خدای رحمان چشم بپوشد برای او شیطانی می‌گماریم، که همواره یار و قرین او باشد. در چنین حالتی، شیطان، جایگزین وجدان اخلاقی و نفس لوّامه می‌شود و به انسان توجیه‌گر، فرمان می‌دهد که چگونه گناه خود را توجیه کرده و در هرجا از چه توجیهی بهره ببرد.

گاهی مشاهده می‌شود به جهت این‌که پیمانکار ساختمان در کار خود عجله کرده و کار را ناقص رها کرده است، خسارات فراوانی به صاحب خانه وارد می‌شود. امام مجتبی (ع) هنگام شهادت، خطاب به جناده فرمودند: «اعْمَلْ لِدُنْیاک کأَنَّک تَعِیشُ أَبَداً وَ اعْمَلْ لآِخِرَتِک کأَنَّک تَمُوتُ غَداً» برای دنیای خود چنان کار کن که گویی همیشه زنده خواهی ماند، و برای آخرت خود چنان کار کن که گویی فردا خواهی مرد.

مسلمانان باید با تبعیت از فرامین آن نبی‌گرامی (ص) و سرمشق قرار دادن ایشان در زندگی، خدمتی که ارائه می‌دهند یا کالایی را که تولید می‌کنند با بهترین درجهٔ کیفیت ارائه کنند و از انجام کارها به صورت ناقص و یا به اصطلاح «سرهم‌بندی» به شدّت پرهیز نمایند. به عبارت دیگر، هرکسی باید دوام محصول و خدمت خود را ابدی در نظر بگیرد و به هیچ وجه از کیفیّت آن نکاهد.

امروزه یکی از مصیبت‌هایی که در جامعهٔ مسلمین وجود دارد و نقص بزرگی برای آنان محسوب می‌شود، مصیبت فساد اداری است. عدم رسیدگی به مشکلات اداری مردم، معطّل کردن پرونده‌ها، رشوه‌خواری، پارتی‌بازی و حیف و میل، در اداره‌ها وجود دارد و این امور، علاوه بر این که برای جامعه و مردم مضر است، درآمد برخی کارمندان را حرام می‌کند و دنیا و آخرت آنان و فرزندان آنان را تباه می‌سازد.

چهار دینار از اموال مسلمین در نزد من باقی مانده بود و آن را در میان اهلش تقسیم نکرده بودم، خوف این داشتم که مرگ به سراغ من بیاید و آن چهار دینار از بیت المال همچنان نزد من باشد. ولی امروز صبح آن پول را تقسیم کردم و راحت شدم!

پیامبر اکرم (ص) در پاسخ به سؤالی، در خصوص کفّارهٔ غیبت فرمودند: «تَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِمَنِ اغْتَبْتَهُ کلَّمَا ذَکرْتَهُ» برای آنکه غیبتش را کرده‌ای، هر زمان که به یادش افتادی، از خداوند طلب آمرزش کنی.

کاربرد و اثر ندامت قلبی و اظهار شرمندگی در برابر خداوند رحمان و رحیم به قدری است که حتّی راضی‌کردن شخصی که آدمی از او غیبت کرده، به او تهمت زده یا به‌گونه‌ای شخصیت او را تخریب کرده است نیز لازم نیست؛ زیرا بازگو کردن این‌که نسبت به او مرتکب یکی از گناهان زبانی شده، یا گناه زبانی دیگران را شنیده است، خود سرآغاز فتنه و کدورت جدیدی است.

حال اگر کسی که عیب و نقص او بیان می‌شود، آن عیب را واقعاً داشته باشد، آن بازگویی، غیبت است که قرآن کریم آن را به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه کرده است. ولی اگر آن عیب را نداشته باشد، یا شایعه‌ای که در خصوص او ساخته می‌شود، اساساً دروغ باشد، این گناه تهمت است و کیفر و زشتی آن، مضاعف می‌باشد. بنا بر تصریح قرآن‌کریم، کسی‌که دروغ‌پردازی می‌کند، ایمان ندارد: "إِنَّما یفْتَرِی الْکذِبَ الَّذینَ لا یؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أُولئِک هُمُ الْکاذِبُونَ" تنها کسانی دروغ‌پردازی می‌کنند که به آیات خدا ایمان ندارند و آنان خود دروغگویانند

هر که بر ضرر مؤمن داستانی بگوید و قصدش (بازگویی) عیب او و ریختن آبرویش باشد که از چشم مردم بیفتد، خداوند او را از ولایت خود به ولایت شیطان براند و شیطان هم او را نمی‌پذیرد. اگر مقصود از «ولایت» در این حدیث سرپرستی باشد، معلوم می‌شود خداوند تعالی دست عنایت خود را از روی سر شخصی که برای تخریب شخصیّت دیگران شایعه می‌سازد و مثلاً در مورد نحوهٔ زندگی، میزان دارایی و خصوصیّات فردی و خانوادگی افراد، داستان سرایی می‌کند، بر می‌دارد؛ یعنی او خود به خود از هدایت الهی محروم می‌گردد و به اعماق درّهٔ شقاوت و بدبختی پرتاب می‌شود.

بردن آبروی مردم، به مراتب بدتر از بردن اموال آنان است و خسارات بزرگ‌تری به همراه خواهد داشت؛ زیرا خسارات و زیان‌های مالی در هر صورت قابل جبران است؛ ولی لطمه‌ای که به آبروی مردم وارد می‌شود، زخمی غیر قابل درمان و غیرقابل جبران برجای خواهد گذاشت که اثر آن هیچ‌گاه التیام نمی‌یابد. هتک حرمت مردم به واسطهٔ گناهان زبانی نظیر غیبت، تهمت، شایعه، زخم زبان، سرزنش، اهانت و سخن‌چینی، موجب آبروریزی و تخریب شخصیّت آنان می‌گردد و از این جهت اگر کسی مرتکب چنین گناهان بزرگی شود و بدون توبه از دنیا برود، پروردگار عالم از او نخواهد گذشت و عذاب سختی در انتظار وی خواهد بود.

در روایت دیگری آمده است که برخی افراد در قیامت، پروندهٔ خویش را خالی از حسنات می‌بینند. با تعجب سؤال می‌کنند: اعمال خیر و عبادات و انفاقات ما چه شد که اثری از آن نمی‌یابیم؟ به آنان خطاب می‌شود: حسنات شما به پروندهٔ اعمال کسانی که با آنان خصومت داشتید منتقل شده است. سپس مشاهده می‌کنند علاوه بر این که نامهٔ اعمالشان تهی از نیکی‌هاست، گناهانی در آن ثبت شده است که هرگز مرتکب نشده‌اند. وقتی علّت را جویا می‌شوند، به آنان خطاب می‌شود: اینها گناهان کسانی است که از آنها غیبت کرده‌اید، به آنها ناسزا گفته‌اید، نسبت به آنها بد اندیشیده‌اید و در خرید و فروش بر آنها ستم کرده‌اید

بنابر این در سرای آخرت و هنگام محاسبهٔ اعمال، از عبادات و اعمال نیک و حسنات شخص بدهکار یا کسی که حقّی از دیگران ضایع کرده است می‌کاهند و آن اعمال را به پروندهٔ بستانکاران او می‌افزایند.