بریده‌هایی از کتاب سیروسلوک؛ منزل دوّم: توبه

پیش از بیان هر مطلب دیگری در موضوع توبه، باید دانست که توبه، از نظر شرع مقدّس و نیز از نظر عقل، واجب است. آیات بینات قرآن کریم و نیز روایات نورانی اهل‌بیت (ع)، مکرّراً وجوب توبه را گوشزد می‌کنند. خداوند متعال در آیاتی از قرآن کریم، نه تنها، صریحاً به بندگان خود دستور می‌دهد که توبه کنند، بلکه دستور می‌دهد که خالصانه توبه کنند: "یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً" ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به‌سوی خدا توبه کنید، توبه‌ای خالص.

توبه، یعنی بازگشت از هرچه غیر خدا است، به سوی خدای سبحان؛ توبه یعنی شرمندگی در مقابل خداوند؛ توبه یعنی اینکه انسان دریابد به موجودی غیر از خدای مهربان توجّه کرده، یا با امر خداوند متعال مخالفت کرده است و از پروردگار خویش عذرخواهی کند. توبه یعنی بازگشت گناه‌کار و پشیمانی از قصور و تقصیر، یعنی بازگشت از نفس امّاره و صفات رذیله به‌سوی رحمت خدای متعال؛ توبه یعنی بازگشت از هوی و هوس و از هر وسوسه‌ای، به سوی پروردگار مهربان. و بالأخره توبه یعنی رهایی از زیر پرچم طاغوت مخصوصاً شیاطین جنّی و انسی و رفتن به زیر پرچم الله تبارک و تعالی و سپردن خویش به حق‌تعالی.

منزل هفتم: لقاء؛ در منزل هفتم، سالک به لقای پروردگار نائل می‌آید و فانی فی الله می‌شود؛ از این‌رو به این منزل، «فناء» یا «فناء فی الله» نیز می‌توان گفت. در این مقام، سالک به جایی می‌رسد که در می‌یابد عالم محضر خداست و خود را دائماً و در هر حال، مکان و زمان، در محضر خداوند سبحان می‌بیند.

منزل پنجم: تحلیه؛ پس از ریشه‌کن کردن رذیلت‌ها، مملکت دل سالک، به زیور شجرهٔ طیبهٔ فضائل اخلاقی آراسته می‌شود و به مرور زمان درخت فضائل را در وجود خویش بارور می‌کند، به گونه‌ای که خودش و دیگران از میوهٔ این درخت، بهره‌مند می‌شوند. منزل ششم: تجلیه؛ در منزل ششم نور خدا در وجود انسان جلوه‌گر می‌شود. این نور در دنیا ممکن است حتّی برای کسانی جلوه گر شود که سواد ابتدایی نیز ندارند، امّا بین حق و باطل را به خوبی تشخیص می‌دهند.

منزل اوّل: یقظه (بیداری)؛ «یقظه»، موجب بیداری و تنبّه سالک می‌شود. این منزل اهل معرفت را به توجّه وا می‌دارد و از طریق مداومت بر ذکر، تفکّر و مراقبت، دائم‌التّوجّه می‌کند. منزل دوّم: توبه؛ در منزل دوّم باید یک حالت پشیمانی در مقابل خداوند برای سالک پیدا شود و بفهمد که نیاز به یک شستشوی باطنی دارد. منزل سوّم: تقوی؛ بعد از انجام توبه و پاک شدن سالک از گناه، در منزل سوّم، روح خشیت از خداوند در عمق جان او به حکومت خواهد رسید. منزل چهارم: تخلیه؛ سالک در این منزل رذایلی مانند حسادت، خود خواهی، دنیا طلبی، ریاست طلبی، هوا پرستی و... را از وجود خود پاک می‌نماید.

سیر و سلوک متشکّل از سه سیر کلّی است که عبارتند از: اوّل: «سیر من الخلق الی الحق»؛ بریدن از ماسوی الله برای پیوند به خداوند. دوّم: «سیر من الحق فی الحق»؛ ادامه و استمرار پیوند با خدای سبحان تا نیل به مقام آدمیّت. سوّم: «سیر من الحق الی الخلق»؛ بازگشت به‌میان خلق و اجتماع به‌منظور هدایت مردم.

رکن اساسی سیر و سلوک، «تقید به ظواهر شرع» است. سالک باید واجبات را به صورت دقیق به جا آورد، محرّمات را ترک نماید، و از انجام اعمال مکروه در حدّ امکان، دوری گزیند و در به‌جا آرودن مستحبّات نیز به‌قدر نشاط و به‌اندازه‌ای که برای سایر امور زندگی نظیر تحصیل و شغل او ضرر نداشته باشد، همّت ورزد.

چه بسا افرادی که با یک توجّه و یک توبهٔ حقیقی، توانسته‌اند منازل هفت‌گانه را در کمتر از یک شبانه‌روز، یکی پس از دیگری طی کنند و به لقای الهی نائل آیند. البته باید توجّه داشت که این‌گونه وصال‌ها استثناء است و از این جهت، ریشه‌دار نیست و سالک باید با مراقبت و ریاضت‌های دینی، سلوک خود را ریشه‌دار کند. آنچه مهم است و باید بدان توجّه جدّی شود، اینکه لازم است انسان قدم در راه نهد و به سوی پرودگار خویش حرکت نماید. سالک باید به انجام وظیفه بپردازد و در پی مدّت زمان رسیدن نباشد؛ بلکه افتادن در راه و طی کردن مسیر حرکت به سوی خداوند سبحان، خود هدفی متعالی است که باید قدر آن شناخته شود.

سالک الی‌الله قبل از هر چیز باید بداند که خداوند سبحان، معلّمِ اخلاق انسان است. اوست که باید توفیق پیمودن مسیر را به آدمی عطا فرماید؛ پس توفیق الهی را ضمیمهٔ همّت خویش کند و با تلاش وافر و با صبر و استقامت، حرکت به سوی پروردگار خویش را ادامه دهد. "وَ لَوْلا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیکمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکی مِنْکمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لکنَّ اللَّهَ یزَکی مَنْ یشاءًُ" و اگر فضل و رحمت الهی بر شما نبود، هرگز احدی از شما پاک نمی‌شد؛ ولی خداوند هر که را بخواهد تزکیه می‌کند.

انسان در حرکت به سوی پروردگار هستی است، حرکتی که پر رنج و پر مشقّت است ولی منتهای آن، لقای خداوند تبارک و تعالی خواهد بود: "یا أَیهَا الْإِنْسانُ إِنَّک کادِحٌ إِلی رَبِّک کدْحاً فَمُلاقیه" آدمی در این حرکت پر فراز و نشیب، باید هفت منزل را بپیماید که عبارتند از: یقظه، توبه، تقوا، تخلیه، تحلیه، تجلیه و لقاء. گذشتن از هر یک از این منازل هفت‌گانه، گرچه سخت و دشوار است، امّا امری لازم و ضروری است و برای رسیدن به مطلوب و مقصود نهایی، گریزی از آن نیست. اگر کسی بتواند این راه را بپیماید و در سلوک معنوی خویش موفّق گردد، علاوه بر اینکه در قیامت به مقام عنداللّهی خواهد رسید و بهشت برای او کوچک می‌شود، در همین دنیا هم زندگی او بهشتی می‌گردد؛ یک زندگی عاری از غم، غصّه،

به سه سیر کلّی می‌باشند که سیر اوّل آن با عنوان «سیر من الخلق الی الحق»، دارای هفت منزل با عناوین «یقظه، توبه، تقوا، تخلیه، تحلیه، تجلیه و لقاء» است که بسیاری از منازل عرفانی که در سخنان عارفان به شکل و تعداد مختلف بیان گردیده است، در درون این هفت منزل می‌گنجد. بر اساس این نظریه، منزل لقاء، آخرین منزل سیر و سلوک نیست؛ بلکه حرکت نامتناهی سالک از منزل هفتم آغاز می‌گردد و در دو سیر بعدی تا ابد ادامه می‌یابد.

که سیر اوّل آن با عنوان «سیر من الخلق الی الحق»، دارای هفت منزل با عناوین «یقظه، توبه، تقوا، تخلیه، تحلیه، تجلیه و لقاء» است که بسیاری از منازل عرفانی که در سخنان عارفان به شکل و تعداد مختلف بیان گردیده است، در درون این هفت منزل می‌گنجد.

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «مَنْ أَحَبَّ لِقَاءَ اللَّهِ أَحَبَّ اللَّهُ لِقَائَهُ» خداوند متعال بر اساس فضل و رحمت خود، هدایت سالک را بر عهده گرفته و با تدابیری حکیمانه، مانع سقوط و گمراهی وی می شود. مقصود حق تعالی از ارسال رسل و انزال کتب آسمانی، راهنمائی َطالب حقیقت و یاری او جهت موفقیت در مسیر حرکت بوده است. آخرین راهنمای حرکت انسان، پیامبر خاتم حضرت محمد مصطفی (ص) می‌باشد که با کامل‌ترینِ ادیان و برترینِ کتاب‌های آسمانی به سوی بندگان فرو فرستاده شده است.

"وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیکمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکی مِنْکمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لکنَّ اللَّهَ یزَکی مَنْ یشاءُ" اگر انسان، قدم در راه نهد و به سوی لقای معبود خویش حرکت نماید، فضل و رحمت بی‌منتهای حق تعالی شامل حال او خواهد شد و نصرت و یاری خداوند منّان را در مسیر حرکت مشاهده خواهد کرد: "وَ کانَ حَقًّا عَلَینا نَصْرُ الْمُؤْمِنینَ" در واقع خدای مهربان نیز مشتاق لقای چنین بنده‌ای می‌شود و با هدایت خاصّ خود، او را به سوی خویش می‌کشاند