بریده‌هایی از کتاب سیروسلوک؛ منزل دوّم: توبه

کسی که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته کند. پس خداوند بدی‌هایشان را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند.

خداوند منّان، برای بندهٔ گنه‌کارش دو توبه دارد، یعنی گنه‌کار یک مرتبه و خداوند دو مرتبه توبه می‌نماید. اوّلین توبهٔ خداوند سبحان وقتی واقع می‌شود که توفیق توبه را به بندهٔ خویش عطا می‌فرماید و توبهٔ دوّم هنگام پذیرش توبهٔ بنده از سوی حق‌تعالی صورت می‌پذیرد. تا که از جانب معشوقه نباشد کششی کوشش عاشق بی‌چاره به جایی نرسد تا وقتی توفیق و هدایت از جانب خداوند مهربان نباشد، بندهٔ گنه‌کار نمی‌تواند خدا، خدا، بگوید و باز گردد و توبه کند

پیغمبراکرم (ص) در دل شب صورت مبارک خویش را روی خاک می‌گذاشتند و گریه می‌کردند و مرتّب می‌گفتند: «اللّهمّ وَ لَا تَکلْنِی إِلَی نَفْسِی طَرْفَةَ عَینٍ أَبَدا» خدایا مرا به اندازهٔ یک چشم بر هم زدن به خودم واگذار مکن.

رکن اساسی سیر و سلوک، «تقید به ظواهر شرع» است. سالک باید واجبات را به صورت دقیق به جا آورد، محرّمات را ترک نماید، و از انجام اعمال مکروه در حدّ امکان، دوری گزیند و در به‌جا آرودن مستحبّات نیز به‌قدر نشاط و به‌اندازه‌ای که برای سایر امور زندگی نظیر تحصیل و شغل او ضرر نداشته باشد، همّت ورزد. پایبندی به این دستورالعمل، از ابتدا تا آخرین مراحل و مراتب سیر و سلوک، لازم و ضروری است و تخطّی از آن، تحت هیچ شرایطی جایز نمی‌باشد.

سالک الی‌الله قبل از هر چیز باید بداند که خداوند سبحان، معلّمِ اخلاق انسان است. اوست که باید توفیق پیمودن مسیر را به آدمی عطا فرماید؛ پس توفیق الهی را ضمیمهٔ همّت خویش کند و با تلاش وافر و با صبر و استقامت، حرکت به سوی پروردگار خویش را ادامه دهد. "وَ لَوْلا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیکمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکی مِنْکمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لکنَّ اللَّهَ یزَکی مَنْ یشاءًُ" و اگر فضل و رحمت الهی بر شما نبود، هرگز احدی از شما پاک نمی‌شد؛ ولی خداوند هر که را بخواهد تزکیه می‌کند.

«عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت نکنید».

می‌شود پردهٔ جسمم پر کاهی گاهی دیده‌ام هر دو جهان را به نگاهی گاهی وادی عشق بسی دور و دراز است ولی طی شود جادهٔ صد ساله به آهی گاهی در طلب کوش و مده دامن امید زدست دولتی هست که یابی سر راهی گاهی

معنای توبه توبه، یعنی بازگشت از هرچه غیر خدا است، به سوی خدای سبحان؛ توبه یعنی شرمندگی در مقابل خداوند؛ توبه یعنی اینکه انسان دریابد به موجودی غیر از خدای مهربان توجّه کرده، یا با امر خداوند متعال مخالفت کرده است و از پروردگار خویش عذرخواهی کند. توبه یعنی بازگشت گناه‌کار و پشیمانی از قصور و تقصیر، یعنی بازگشت از نفس امّاره و صفات رذیله به‌سوی رحمت خدای متعال؛ توبه یعنی بازگشت از هوی و هوس و از هر وسوسه‌ای، به سوی پروردگار مهربان. و بالأخره توبه یعنی رهایی از زیر پرچم طاغوت مخصوصاً شیاطین جنّی و انسی و رفتن به زیر پرچم الله تبارک و تعالی و سپردن خویش به حق‌تعالی.

پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «ابلیس به خدای عزّوجل عرضه داشت: به عزّتت سوگند که تا هستم، نسل آدم را مادام که جان در بدن دارند، گمراه می‌کنم. خدای عزّوجل فرمود: به عزّتم سوگند که همواره آنان را مادام که از من مغفرت بخواهند، می‌آمرزم»

همچنین خواندن ذکری که به صیغهٔ توبه مشهور است، هنگام توبه مفید می‌باشد: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَی الْقَیومُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکرَامِ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یتُوبَ عَلَی تَوْبَةَ عَبْدٍ ذَلِیلٍ خَاضِعٍ فَقِیرٍ بِائِسٍ مِسْکینٍ مُسْتَکینٍ مُسْتَجِیرٍ لَا یمْلِک لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَ لَا ضَرّاً وَ لَا مَوْتاً وَ لَا حَیاةً وَ لَا نُشُوراً»

خداوند متعال از سر رحمت، لطف و مهربانی خویش، اشتیاق فراوانی نسبت به بازگشت و توبهٔ بندگان دارد. از این رو در قرآن کریم برای توبه، بالاترینِ تشویق‌ها را به کار می‌گیرد و مکرّراً بندگان را به سمت خویش فرا می‌خواند و آنان را به پیوستن به رحمت بی‌منتهای الهی ترغیب می‌نماید. پروردگار عالم، علاوه بر اینکه با بندگان خود عهد کرده که گناهان توبه‌کننده را بیامرزد و او را به محض بازگشت، مورد عفو خویش قرار دهد، به کسی که توبهٔ واقعی نماید، یا تصمیم آن را داشته باشد، سلام و درود می‌فرستد: "وَ إِذا جاءَک الَّذینَ یؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیکمْ کتَبَ رَبُّکمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رحیم"

از قول برخی دیگر از شاگردان آیت الله قاضی (ره) نیز نقل شده است که گفته‌اند: «سالک باید با حربهٔ ذکر، نفی خواطر کند، یعنی برای این‌که خطورات در ذهنش وارد نشود، متوجّه یاد خدا شود.»

آیات بینات قرآن کریم و نیز روایات نورانی اهل‌بیت (ع)، مکرّراً وجوب توبه را گوشزد می‌کنند. خداوند متعال در آیاتی از قرآن کریم، نه تنها، صریحاً به بندگان خود دستور می‌دهد که توبه کنند، بلکه دستور می‌دهد که خالصانه توبه کنند: "یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً" ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به‌سوی خدا توبه کنید، توبه‌ای خالص.

«اگر به جستجوی آب زمین را کندی، نباید خسته و ناامید شوی، اگر وقتش باشد به آب می‌رسی، وگرنه ناامید نشو که بالأخره به آب می‌رسی و حتّی آب برایت فوران می‌کند.»

آدمی در این حرکت پر فراز و نشیب، باید هفت منزل را بپیماید که عبارتند از: یقظه، توبه، تقوا، تخلیه، تحلیه، تجلیه و لقاء. گذشتن از هر یک از این منازل هفت‌گانه، گرچه سخت و دشوار است، امّا امری لازم و ضروری است و برای رسیدن به مطلوب و مقصود نهایی، گریزی از آن نیست.

لذّت رابطهٔ عاطفی با خداوند، منحصر به آخرت نیست؛ بلکه افراد در همین دنیا و در دل شب نیز لذّات معنوی را درک می‌کنند؛ چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: "فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِی لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْین"،

غم، غصّه، اضطراب خاطر، بی‌حوصلگی و افسردگی که دنیای روز را فراگرفته و بسیاری از افراد را به خود مبتلا ساخته است، از تخیّل بی‌اساس در مورد تمایلات و آرزوهای بزرگ سرچشمه می‌گیرد؛ وقتی ذهن انسان مرتّباً و مکرّراً، به آمال دست نیافتنی بپردازد، عقدهٔ حقارت در آن متولّد می‌شود و او را تا مرز جنون پیش می‌برد.

حالت توبه، مشتمل بر چهار رکن است که عبارتند از: «احساس ندامت»؛ «اظهار ندامت»؛ «عزم اصلاح»؛ «اصلاح»؛ در واقع، توبهٔ حقیقی وابسته به تحقّق چهار رکن مذکور است و تا وقتی این چهار رکن به وقوع نپیوندد، توبه حاصل نمی‌شود. به عبارت روشن‌تر، ارکان توبه، لازم و ملزوم یکدیگرند و هیچ‌یک به تنهایی و مستقلاً توبه را محقَّق نمی‌سازد.

"أَ فَرَأَیتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ" پس آیا دیدی کسی را که معبود خود را هوای نفسش قرار داده؟

عامل سوّمی که موجب آمرزش انسان می‌شود، عقوبت و گرفتاری دنیوی است. خداوند متعال در خصوص برخی از بندگان، اراده می‌فرماید که گناهان آنان در همین دنیا محو شود و از این رو با ایجاد گرفتاری یا عقوبت دنیوی، آنان را در همین دنیا به کیفر اعمالشان می‌رساند تا در آخرت، سختی و عذابی نداشته باشد. این لطف خداوند تعالی معمولاً شامل کسانی می‌شود که افراد صالحی بوده‌اند، امّا گناهانی نیز از آنان سرزده است.