بریده‌هایی از کتاب سیروسلوک؛ منزل دوّم: توبه

خداوند متعال از هفتاد پدر و مادر مهربان، مهربان‌تر است و رأفت و رحمت آن ذات یکتا، اجازه نمی‌دهد بندهٔ پشیمانی که با خجالت‌زدگی و سرافکندگی به درگاه او روی آورده است، ناامید و دست خالی برگرداند. از این‌رو هنگام ندامت قلبی و تصمیم او برای جبران و ترک گناه، عهد بنده را معتبر می‌شمارد و او را می‌بخشد و این بخشش تا زمانی که آن بنده در جبران گذشتهٔ خود کوتاهی نکند، پایدار می‌ماند.

البته گاهی مقام خشوع، در عالم آخرت برای برخی از انسان‌ها پدید می‌آید؛ به‌گونه‌ای که او را به مقام عنداللّهی می‌رساند. در این صورت، بهشت برای او کوچک است؛ حتّی بهشت عدن و رضوان برایش کوچک است: "یا أَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ، ارْجِعی إِلی رَبِّک راضِیةً مَرْضِیةً، فَادْخُلی فی عِبادی، وَ ادْخُلی جَنَّتی"

اینکه، هر که عصمتش بیشتر باشد، به عبارت دیگر هرکه معرفتش بیشتر باشد، مقام خضوع و خشوع او بیشتر است. مقام خضوع از ادب ظاهری سرچشمه می‌گیرد و مقام خشوع، حاکی از ذلیل بودن دل، در مقابل خداوند متعال است. درک واقعیّت این مطالب، در حدّ محال است. ولی آن چه از گفت و شنود این سخنان حاصل می‌شود و می‌توان درک نمود، این است که همه می‌توانند با توبهٔ واقعی به چنین مقاماتی یا لااقل به مقاماتی شبیه و نزدیک به آن، نائل شوند.

«اللّهمّ وَ لَا تَکلْنِی إِلَی نَفْسِی طَرْفَةَ عَینٍ أَبَدا» خدایا مرا به اندازهٔ یک چشم بر هم زدن به خودم واگذار مکن. این مکالمه و  معاشقهٔ پیغمبراکرم (ص)، با مولای خود چه لذّتی دارد. هم‌چنین وقتی که پیامبر (ص) با آن مقام عصمت می‌فرماید: «إِنِّی لَأَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فِی کلِّ یوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّةً» همانا من در هر روز هفتاد مرتبه استغفار می‌کنم.

آیا کسی می‌تواند بپذیرد که اعتقاد به تشیع را از او بگیرند و به جای آن تمام دنیا را در اختیار او قرار دهند؟ آیا هیچ شیعه‌ای حاضر می‌شود تن به این معاوضه بدهد؟ آدمی با وجود این همه نعمت که در اختیار دارد، باز هم ناشکر است: "قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکفَرَه" مرگ بر این انسان که چقدر ناسپاس است البته همان‌گونه که خود خداوند می‌فرماید: "وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِه" و خدا را آن چنان که باید به بزرگی نشناخته‌اند.

امام صادق (ع) فرمودند: اگر امثال شما بنی‌امیه را یاری نمی‌کردید، هرگز حقّ ما را سلب نمی‌کردند. جوان گفت: فدایت شوم، آیا برای من راه نجاتی هست؟ فرمودند: اگر بگویم انجام می‌دهی؟ گفت: آری انجام می‌دهم. فرمودند: پس، آنچه از دستگاه بنی‌امیه به دست آورده‌ای، رهاکن. هر مالی غصب کرده‌ای، به صاحبش برگردان و اگر صاحب مال را نمی‌شناسی، از جانب او صدقه بده، من در پیش‌گاه خدای عزّوجل، بهشت را برای تو تضمین می‌کنم.

بنده، شب را با ایمان به صبح می‌رساند و شب کافر می‌شود و شب را در حال کفر به صبح می رساند و شب مؤمن می‌شود، و گروهی ایمان را به عاریه می‌گیرند، سپس آن را از دست می‌دهند و به آنان عاریه گیرندگان گفته می‌شود. راهکار اصلی و اساسی رهایی از شرّ عاقبت سوء، بازگشت به سوی خداوند رحمان و رحیم و پناه گرفتن در زیر پرچم آن ذات کبریایی است. آیاتی از قرآن کریم به ناگواری سوء عاقبت اشاره کرده و گرفتار شدن به آن را ناشی از گناه انسان بر می‌شمارد. بر این اساس، گفته می‌شود که توبه، موجب عاقبت به خیری است.

افزون بر این، تحقّق توبه و پس از آن، دعا به درگاه الهی، صرف نظر از بحث اجابت آن، یک زندگی سراسر نشاط و شادمانی و عاری از غم، غصّه، اضطراب، یأس و پریشانی برای انسان رقم می‌زند. آرامش و آسایش توأم با امنیت روانی، در سایهٔ توبه، دعا و ارتباط عاطفی با خداوند، جایگزین پژمردگی و افسردگی جسم و روح می‌شود و امراض روحی و روانی انسان را به خوبی درمان می‌کند.

پس از تحقّق توبه، به سبب طهارت روحی که نصیب تائب شده است، به خدای خویش نزدیک می‌گردد و می‌تواند خود را در مجاورت خداوند رحمان، حس نماید. خداوند هیچگاه از بندگان خود دور نمی‌شود و همواره از رگ گردن به آدمیان نزدیک‌تر است: "نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرید" یار نزدیک‌تر از من به من است این است عجب‌که‌من ازوی‌دورم با که این راز توان گفت که او در کنـار من و من مهـجورم

قرآن کریم بر اینکه اولاد صالح و شایسته، در سایهٔ توبه روزی انسان می‌گردد، تصریح می فرماید: "وَ وَهَبْنا لِداوُدَ سُلَیمانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ" و سلیمان را به داوود بخشیدیم، نیکو بنده‌ای بود، حقّا که بسیار رجوع‌کننده (به سوی ما) بود.

و آنان که معبود دیگری با خداوند نمی‌خوانند، و نفسی را که خدا محترم و مصون داشته، جز به حق نمی‌کشند، و زنا نمی‌کنند، و کسی که چنین کند به کیفری برخورد نماید، عذاب او در روز قیامت دو برابر شود و در آن عذاب همیشه به خواری بماند، مگر کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و عمل شایسته نمایند، پس آنهایند که خداوند گناهانشان را تبدیل به نیکی‌ها می‌کند و همواره خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است.

به هر تقدیر، اهل بهشت مقامات مختلف و متفاوتی دارند و قرار نیست کسی که به واسطهٔ توبه، بهشتی شده است و کسی که عمری تقوا پیشه کرده و در علم و عمل غوطه‌ور بوده است، در یک جایگاه قرار گیرند. در واقع، معنای آمرزش گناهکار، نجات وی از عذاب جهنّم و ورود به بهشت است. امّا اینکه در بهشت، چه جایگاهی و کدام درجه و مرتبه را کسب خواهد کرد، سخن و مطلب دیگری است. نکتهٔ مهمِّ دیگری که در همین راستا باید به آن توجّه شود، این است که توبهٔ انسان‌ها با یکدیگر تفاوت دارد؛ چنان‌که برخی اوقات آدمی به وسیلهٔ توبه می‌تواند راه صد ساله را بپیماید؛ زیرا در آن حالت، همه چیز را فدای دوست کرده و از دنیا و آنچه در آن بوده، گذشته است

«تجسّم عمل» شکل سوّمی نیز دارد که مربوط به هویت انسان می‌شود. به گونه‌ای که اعمال نیک و بد هر انسانی، هویت او را می‌سازد و بنابر آیات قرآن کریم، هم در این دنیا و هم در آخرت، یک شخصیت نیکو و شایسته و یا یک شخصیت حیوانی و پست، برای او پدید می‌آورد: "وَ کلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ کتاباً یلْقاهُ مَنْشُوراً، اقْرَأْ کتابَک کفی بِنَفْسِک الْیوْمَ عَلَیک حَسیباً" "قالَ اخْسَؤُا فیها وَ لا تُکلِّمُونِ" "لَهُمْ فیها زَفیرٌ وَ شَهیق" خوش کن صفتت چرا که در عالم حشر حشر تو به صورت صفت خواهد بود

هر کس از مرد یا زن، عمل نیک انجام دهد در حالی که ایمان داشته باشد، پس او را بی‌تردید (در دنیا) به زندگی پاکیزه‌ای زنده خواهیم داشت و (در آخرت) پاداششان را در برابر عمل‌های بسیار خوبشان خواهیم داد. در حقیقت، زندگی سالم یا ناسالمی که آدمی در قیامت با آن مواجه است، بروز و ظهور اعمال او و به بیان دقیق‌تر «تجسّم عمل» او در این دنیاست؛ چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: "وَ لَو أَنَّ اَهْلَ الْقُری امَنُوا وَ اتَّقَوا لَفَتَحْنا عَلَیهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْاَرْضِ وَ لکنْ کذَّبُوا فَاَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یکسِبُونَ" «اگر اهل شهرها ایمان می‌آوردند و تقوا پیشه می‌کردند برکات آسمان و زمین را بر آنها می‌گشودیم ولی (آنها حقّ را) تکذیب کردند، ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم»

سپس بنابر توصیهٔ عالم شهر، برای توبه، شهر را ترک نموده و به بیابان روی آوردند. میان مادران و کودکان و دام‌ها و بچه‌های آن‌ها جدایی افکندند و آن‌گاه همه با دیدگانی اشک‌بار و دلی سرشار از ایمان و اخلاص، روی توبه به درگاه خداوند متعال آوردند و نیایش کردند و این دعا را زمزمه نمودند: «رَبَّنَا ظَلَمْنَا أنفُسَنَا وَ کذَّبْنَا نَبِیک وَ تُبْنَا إِلَیک مِنْ ذُنُوبِنَا، وَ إِنْ لَم تَغْفِرْ لَنَا وَ تَرْحَمْنَا لَنَکونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ الْمُعَذَّبِینَ فَاقْبَلْ تَوْبَتَنَا وَ ارْحَمْنَا یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.» خداوند متعال که توبهٔ حقیقی و آه و زاری آنان را مشاهده فرمود، عذاب خویش را از آنان دور ساخت و این در حالی بود که نزول عذاب آغاز شده بود.

و دود غلیظ و تاریکی از ابر زبانه کشید و سراسر شهر را تیره و تاریک ساخت و ظلمات، تا پشت بام منازل آنان رسید. آنان دریافتند که عذاب الهی و مرگ، آنان را فرا خواهد گرفت. وقتی دیدند راه گریزی ندارند، به سراغ پیامبر خویش رفتند، ولی او را نیافتند. پس به نزد یکی از بزرگان قوم که از علم و حکمت برخوردار بود، رفتند و از او چاره‌جویی کردند. آن عالم، به آنان گفت: ای مردم! تا دیر نشده، رو به درگاه خدا آورید، بدان امید که او بر شما ببخشاید و رحمت آورد و عذابی را که کیفر گناهان شماست، از شما رفع کند. بنابر نقل برخی از مفسرین، هر یک از آنان که حقوقی از دیگری بر گردن داشت، به‌طور کامل ادا کرد.

از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس، به سوی او بازگردید، تا ... نیرویی بر نیروی (جانی و مالی) شما بیفزاید. البته باید توجّه داشت که الزاماً هرکسی یا هر جامعه‌ای که مبتلا به مصیبتی باشد، گناه‌کار نیست و نزول بلا، دلایل دیگری از جمله آزمایش الهی نیز دارد. ولی در هر صورت، توبه، رافع گرفتاری‌ها و مانع بلایا و مصائب است.

آثار گناه آدمی، آتیهٔ فرزندان او را نیز تغییر می‌دهد. به تجربه اثبات شده است که سرنوشت شومی در انتظار فرزندان شخص گناهکار و حتّی افراد بعدی از نسل اوست. بنابراین اگر کسی نگران آیندهٔ فرزندان و نسل آیندهٔ خویش است، باید از گناهان گذشته توبه کند و اثر منفی گناه خود را در آیندهٔ فرزندان نابود نماید. "اسْتَغْفِرُوا رَبَّکمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیهِ

توبه و بازگشت به سوی خداوند تعالی، از وقوع بلاهای طبیعی و حوادث غیر مترقّبه جلوگیری می‌کند یا دست کم از اثرات سوء آن می‌کاهد. عدم بارش باران رحمت الهی، بلای بزرگی است که خطرات و خسارات فراوانی به جامعهٔ انسانی و نیز به سایر جانداران و دیگر بخش‌های طبیعت، تحمیل می‌کند، ولی توبه از عواملی است که موجب نزول باران رحمت می‌گردد. قرآن‌کریم به‌صراحت بیان می‌دارد که اگر مردم توبه کنند، خداوند متعال، باران فراوانی بر سر آنان نازل می‌فرماید: "اسْتَغْفِرُوا رَبَّکمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیهِ یرْسِلِ السَّماءَ عَلَیکمْ مِدْراراًْ"

من دوست کسی هستم که مرا دوست بدارد و همنشینم با کسی که با من همنشینی کند و انس دارم با کسی که با من مأنوس است. همراهی و مصاحبت دارم با کسی که با من مصاحبت دارد. انتخاب می‌کنم کسی را که مرا انتخاب نماید... هر کسی حقیقتاً من را بجوید، مرا می‌یابد. درهای رحمت الهی در دنیا و آخرت به‌سوی کسی که در درگاه الهی سرافکنده، شرمنده و خجالت زده شود و اظهار ندامت کند، گشوده می‌شود: «الْمُؤْمِنُ إِذَا تَابَ وَ نَدِمَ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیهِ مِنَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ أَلْفَ بَابٍ مِنَ الرَّحْمَةِ» مؤمن چون توبه کند و پشیمان شود، خداوند در دنیا و آخرت هزار در از رحمت بر وی بگشاید.