بریده‌هایی از کتاب سیروسلوک؛ منزل دوّم: توبه

۱) توبه از توجّه به غیر حق تعالی مهمترین احتمالی که می‌توان برای علّت توبهٔ اخصّ‌الخواص در نظر گرفت و با شئونات و مقامات معصومین (ع) سازگاری بیشتری دارد، این است که آن ذوات نورانی، به سبب زندگی و حضور در این دینا و طبیعت، گاهی به غیر حق تعالی توجّه می‌کنند و توجّه به غیر ذات باری‌تعالی، آنان را به توبه وادار می‌کند.

مانند دعای کمیل، دعای سمات، دعای سحر، مناجات خمس عشر و مناجات شعبانیه، سرشار از استغفار، تضرّع و زاری است و نشان دهندهٔ وجود حالت توبه در آن ذوات منوّر می‌باشد. توبه و انابهٔ اهل‌بیت (ع)، در حالی صورت می‌پذیرد که آن ذوات مقدّس، از عصمت تامّ و کامل برخوردارند و نه تنها مرتکب گناه نمی‌شوند، بلکه ترک اولی نیز ندارند و هیچ‌گونه پلیدی و ناپاکی در آنان راه نمی‌یابد.

کسی که به چهل‌سالگی برسد و عصا بر ندارد، عصیان کرده است. استاد بزرگوار ما حضرت امام خمینی (ره) این روایت را این‌گونه معنا می‌کردند: کسی که چهل سال از عمر او بگذرد، در سرازیری قبر و پایان عمر قرار می‌گیرد و باید با عصای احتیاط در ادامهٔ مسیر زندگی حرکت کند، وگرنه گناهکار است.

از ما نیست کسی که هر روز به محاسبهٔ (اعمال) خود نپردازد. بنابر فرمایش آن امام بزرگوار، کسی که هر روز به محاسبهٔ اعمال خود نپردازد، در شمار شیعیان حقیقی نیست. از این‌رو سالک باید لااقل یک مرتبه در شبانه‌روز و ترجیحاً هر شب قبل از خواب، با خود خلوتی داشته باشد و قدری تأمّل کند که اگر امشب، شب اوّل قبر من می‌بود، آیا از عهدهٔ پاسخ به سؤالاتی که از من می‌شد، بر می‌آمدم؟

تاریخ گواهی می‌دهد که بسیاری از سالکان الی‌الله و کسانی که منازل سیر و سلوک را طی کرده‌اند و به مقصود و مطلوب خویش رسیده‌اند، در طول زندگی با انواع مشکلات مواجه بوده‌اند، ولی آن موانع نتوانسته آنان را از حرکت استکمالی به سوی حق‌تعالی باز دارد. پس موانعی نظیر فقر، فلاکت، حبس و ... نمی‌تواند توجیه مناسبی برای طی نکردن مسیر حرکت صعودی انسان به سوی خداوند باشد

برنامهٔ زندگی روزانهٔ بسیاری از مردم، فقط خوردن و خوابیدن و ارضای غرایز است و بدتر از آن، سرگرم شدن به فیلم‌ها و موسیقی‌هایی که اگر حرام نباشد، دست‌کم بیهوده است، مثلاً چند ساعت یک خانواده صرف دیدن یک فیلم می‌شود، امّا به فکر فراهم نمودن توشهٔ آخرت و مثلاً خواندن نماز شب نیستند. مرحوم آیت الله آقای مرعشی نجفی (ره) به من می‌گفتند: خدمت امام زمان «ارواحنافداه» رسیدم. آن حضرت فرمودند: «ننگ است که طلبه نماز شب نخواند و عیب است که شیعه نماز شب نخواند.»

فراگیری علوم دینی در سه موضوع احکام، اخلاق و اعتقادات برای همه و به وی‌ژه نسل جوان لازم است و اگر کسی در این زمینه کوتاهی نماید، باید توبه کند. اگر کسی با وجود امکانات فراوان و زمینه‌های مادی و معنوی که برای او وجود دارد، به مرتبهٔ علمی یا معنوی خاصّی دست نیافته است و زندگی او دچار روزمرّگی است و روزگار را باری به هر جهت می‌گذراند، باید توبه کند و با احساس پشیمانی و شرمندگی در محضر خداوند سبحان، تصمیم به اصلاح باقی‌ماندهٔ عمر خویش و استفادهٔ صحیح از آن بگیرد.

روز قیامت تا از بنده چهار چیز پرسش نشود قدمی برندارد: از عمرش که در چه سپری ساخته؟ و جوانی در چه چیز صرف کرده؟ و از مالش که از کجا آورده و در چه موردی خرج کرده؟ و از دوستی ما اهل بیت.

عمر انسان بسیار ارزشمند است و باید از لحظات آن در جهت پیشرفت و تعالی علمی و روحی استفاده گردد: گوهر عمر بدین خیرگی از دست مده آخر این درِّ گران‌مایه بهایی دارد امّا متأسّفانه عموم مردم، عمر خویش را تلف می‌کنند و مطلقاً از زشتی این کار غافلند، و یا بدتر اینکه آن را به هزاران وجه غلط، توجیه می‌کنند. از عمر استفادهٔ بسیاری می‌توان کرد، تا جایی که اگر کسی در راه مستقیم قرار گیرد و از فرصت‌های زندگی در جهت حرکت به‌سوی کمال و سیر به‌سوی خدای تعالی بهره‌برداری کند، می‌تواند به مقام عنداللّهی دست یابد، مقامی که بهشت و نعمت‌های آن در مقابل او کوچک و ناچیز است و به چنین کسی خطاب می‌شود: "یا أَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ، ارْجِعی إِلی رَبِّک راضِیةً مَرْضِیةً"

اتلاف عمر، یکی دیگر از گناهانی است که خواصِّ اهل ایمان، به‌خاطر ارتکاب آن، به درگاه خداوند رحمان توبه می‌کنند. اگرچه اتلاف عمر، امر ناپسندی است که بازخواست و مؤاخذهٔ همگانی را در پی دارد، ولی خواص نسبت به وقت و عمر خویش، مسئولیّت و دقّت بیشتری دارند و در قیامت هم بیش از عموم مردم، مورد سؤال واقع می‌شوند.

از سوی دیگر باید گفت: بسیاری از افراد علاوه بر قدر ناشناسی و ناشکری خداوند، از پروردگار خویش شکایت و گلایه نیز دارند و به او اعتراض می‌نمایند. یعنی به جای تشکر خالصانه از خداوند، طلب کار او هستند و معضلاتی که در اثر اشتباه خود یا سایر بندگان، برای آنان پدید آمده است را تقصیر خداوند می‌دانند و با بی‌شرمی از او گله می‌کنند و در قلب خویش، خداوند را ظالم می‌پندارند. گناه این طرز تفکّر برای خواص بسیار بزرگ است و باید از آن توبه نمایند.

گاهی انسان باید فکر کند که اگر نماز در متن زندگی او نبود، چه شقاوتی او را احاطه می‌کرد؟ اهل نماز و سایر عبادات، واجب است شکرگزار نعمت عبادت و توفیقی که خدای سبحان به آنان عطا فرموده است باشند و عدم شکرگزاری این چنین نعمت‌هایی نزد اهل معرفت و خواص، گناه است و نسبت به‌آن توبه می‌کنند.

شکر این دو نعمت بزرگ، عمل به دستور پیامبر گرامی (ص) و تمسّک به قرآن و عترت است، چنان‌چه می‌فرمایند: «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثِّقْلَینِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیتِی وَ إِنَّهُمَا لَمْ یفْتَرِقَا حَتَّی یرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهما لَنْ تَضِلُّوا» من دو چیز گران‌بها برای شما می‌نهم: کتاب خدا و عترت خود؛ اهل بیتم، و آن دو تا وقتی که در حوض بر من وارد شوند از هم جدا نمی‌شوند، اگر دست به دامن آن دو شوید هرگز گمراه نخواهید شد.

است. بنابر این برای خواصِّ اهل ایمان، نماز همراه با خطورات، توهّم و تخیل، نیاز به توبه دارد. در برخی روایات، «صیغهٔ توبه» به عنوان تعقیب نماز بیان شده است. شاید حکمت این استحباب آن است که نماز بسیاری از نمازگزاران، نماز حقیقی نیست و نیاز به توبه دارد.

به عنوان مثال، نماز خواص در وقت فضیلت و به شکل جماعت و در مسجد است. در نماز حضور قلب دارند و به هیچ‌چیز و هیچ‌کس دیگری جز خداوند تعالی توجّه ندارند و پس از نماز نیز تعقیبات آن، مانند تسبیحات حضرت زهرا (س) و سایر تعقیبات را می‌خوانند. همچنین خواندن نوافل یومیه نزد خواص، از اهمیت شایان ذکری برخوردار است و ترک نوافل به خصوص نماز شب، آنان را پریشان و اندوهگین می‌سازد و از اینکه فیض ارتباط با خدای سبحان را از دست داده‌اند، توبه می‌کنند.

تفاوت عبادت خواص با عبادت عوام در مراعات مراحل عبادات و تلاش در راستای تحقّق صحّت ظاهری و باطنی اعمال است. یعنی عبادت خواص باید همراه با مقدّمه باشد و با آمادگی کامل، وارد عبادت شوند. خود عبادت را نیز باید با توجّه و حضور قلب و صرفاً برای رضای خداوند متعال به جا آورند. پس از عبادت نیز تعقیبات و مؤخّرات لازم را انجام دهند و از ارتکاب اعمالی که از ارزش عبادت آنان می‌کاهد، خودداری کنند.

مرحوم آیت الله العظمی بروجردی (ره) نقل می‌کردند که مرحوم شیخ الطّائفه، شیخ طوسی (ره) پس از گردآوری و تنظیم کتاب شریف «مصباح المتهجّد» ـ که کتابی در ادعیه و برنامه‌های عبادی، نظیر «مفاتیح الجنان» است و از کتب منبع و مرجع در دعا و زیارات می‌باشد ـ برای این‌که عالم بی‌عمل نباشند، قبل از انتشار کتاب، یک دوره به همهٔ کتاب عمل کردند. پس از آن به قاعدهٔ "وَ أَنْذِرْ عَشیرَتَک الْأَقْرَبینَ" وابستگان و خانوادهٔ خود را برای عمل به محتویات کتاب تشویق نمودند و سپس اجازهٔ نشر و استنساخ و رونویسی کتاب را به دیگران دادند. در خصوص مرحوم محدّث قمی (ره) و عمل کامل به کتاب مفاتیح الجنان نیز چنین حکایتی نقل شده است.

عدم توجّه کافی به تولید و اتّکا به واردات بی‌رویه، گناه است و مضرّاتی از جمله بی‌کاری جوانان را به‌همراه دارد که خود سرمنشأ گناهان و معاصی بزرگ‌تری است. شرح بیشتر اقسام گناهان اقتصادی، در این مختصر نمی‌گنجد. امّا همین مقدار باید دانست که رهایی از آثار وضعی و عقوبات دنیوی و اخروی این گناهان، در سایهٔ توبه و بازگشت به سوی خداوند تبارک و تعالی میسّر می‌گردد. جامعه‌ای که گرفتار ربا، رشوه، حیف و میل اموال و دزدی است و مفاسد اداری نظیر کم‌کاری، بی‌کاری و بدکاری در آن وجود دارد، نیاز جدّی به توبه دارد و غفلت از توبه، آن جامعه را به تباهی و نابودی می‌کشاند.

رشوه اعمِّ از رشوه‌خواری و رشوه‌دهی نیز گناه دیگری است که زمینه‌ساز پایمال شدن حقّ دیگران می‌شود. رشوه، مختصّ قضاوت نیست و در بسیاری از مشاغل وجود دارد. همچنین رشوه‌دهنده و رشوه‌گیرنده، هر دو باید توبه کنند؛ در روایات آمده است: «الرَّاشِی وَ الْمُرْتَشِی وَ الْمَاشِی بَینَهُمَا مَلْعُونُون» رشوه‌دهنده و رشوه گیرنده و واسطهٔ بین آنها، مورد لعن هستند.

اعراض از نماز جماعت و اهمیت ندادن به مسجد و جلسات مذهبی، گناه دیگری است که توبهٔ همگانی می‌طلبد. مسلمان واقعی باید در وقت نماز، در مسجد حضور داشته باشد و نماز را به جماعت به جا آورد. خلوت بودن مساجد هنگام نماز اوّل وقت و پر جمعیت بودن خیابان‌ها، مراکز تفریحی و سینماها در آن زمان، حاکی از آن است که جامعه مقید به نماز نیست و عدم تقید به نماز، عقوبت، به همراه دارد و توبه را واجب می‌کند: "فَوَیلٌ لِلْمُصَلِّینَ، الَّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ"