بریده‌هایی از کتاب سیروسلوک؛ منزل دوّم: توبه

همچنین خواندن ذکری که به صیغهٔ توبه مشهور است، هنگام توبه مفید می‌باشد: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَی الْقَیومُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکرَامِ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یتُوبَ عَلَی تَوْبَةَ عَبْدٍ ذَلِیلٍ خَاضِعٍ فَقِیرٍ بِائِسٍ مِسْکینٍ مُسْتَکینٍ مُسْتَجِیرٍ لَا یمْلِک لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَ لَا ضَرّاً وَ لَا مَوْتاً وَ لَا حَیاةً وَ لَا نُشُوراً»

«اگر به جستجوی آب زمین را کندی، نباید خسته و ناامید شوی، اگر وقتش باشد به آب می‌رسی، وگرنه ناامید نشو که بالأخره به آب می‌رسی و حتّی آب برایت فوران می‌کند.»

آدمی در این حرکت پر فراز و نشیب، باید هفت منزل را بپیماید که عبارتند از: یقظه، توبه، تقوا، تخلیه، تحلیه، تجلیه و لقاء. گذشتن از هر یک از این منازل هفت‌گانه، گرچه سخت و دشوار است، امّا امری لازم و ضروری است و برای رسیدن به مطلوب و مقصود نهایی، گریزی از آن نیست.

لذّت رابطهٔ عاطفی با خداوند، منحصر به آخرت نیست؛ بلکه افراد در همین دنیا و در دل شب نیز لذّات معنوی را درک می‌کنند؛ چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: "فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِی لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْین"،

غم، غصّه، اضطراب خاطر، بی‌حوصلگی و افسردگی که دنیای روز را فراگرفته و بسیاری از افراد را به خود مبتلا ساخته است، از تخیّل بی‌اساس در مورد تمایلات و آرزوهای بزرگ سرچشمه می‌گیرد؛ وقتی ذهن انسان مرتّباً و مکرّراً، به آمال دست نیافتنی بپردازد، عقدهٔ حقارت در آن متولّد می‌شود و او را تا مرز جنون پیش می‌برد.

از قول برخی دیگر از شاگردان آیت الله قاضی (ره) نیز نقل شده است که گفته‌اند: «سالک باید با حربهٔ ذکر، نفی خواطر کند، یعنی برای این‌که خطورات در ذهنش وارد نشود، متوجّه یاد خدا شود.»

آیات بینات قرآن کریم و نیز روایات نورانی اهل‌بیت (ع)، مکرّراً وجوب توبه را گوشزد می‌کنند. خداوند متعال در آیاتی از قرآن کریم، نه تنها، صریحاً به بندگان خود دستور می‌دهد که توبه کنند، بلکه دستور می‌دهد که خالصانه توبه کنند: "یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً" ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به‌سوی خدا توبه کنید، توبه‌ای خالص.

مهم‌ترین حسنه‌ای که قرآن شریف نیز بدان اشارهٔ مستقیم دارد، نماز است. به این صورت که ابتدا، امر به اقامهٔ نماز می‌فرماید و زمان آن را نیز مشخّص می‌کند، سپس می‌فرماید که حسنات، سیئات را نابود می‌سازد: "وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَی النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیلِ إِنَّ الْحَسَناتِ یذْهِبْنَ السَّیئاتِ ذلِک ذِکری لِلذَّاکرینَ" و در دو طرف روز و نخستین ساعات شب نماز را برپا دار، زیرا خوبی‌ها (که نماز در رأس آن‌هاست) بدی‌ها را از میان می‌برد. این تذکری است برای یادکنندگان. نماز، برکات و اثرات فروانی در زندگی و در سلوک معنوی انسان دارد و از جمله، موجب نابودی و حبط گناهان می‌شود.

۱. اجتناب از گناه بر اساس آیه‌ای از قرآن شریف، اجتناب از کبائر، سیئات را می‌پوشاند: "إِنْ تَجْتَنِبُوا کبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکفِّرْ عَنْکمْ سَیئاتِکمْ وَ نُدْخِلْکمْ مُدْخَلاً کریما" اگر از گناهان بزرگی که از آنها نهی می‌شوید دوری گزینید، ما گناهان کوچک شما را از شما می‌زداییم و شما را به جایگاهی گرامی درمی‌آوریم. اجتناب از گناه و معصیت، به معنای دوری گزیدن از فعل حرام است و تفاوت آشکاری با گناه نکردن دارد. در حقیقت، اجتناب از گناه، هنگامی رخ می‌دهد که زمینهٔ گناه برای انسان فراهم باشد و مانعی در کار نباشد، امّا برای رضای خداوند متعال و به امر حق‌تعالی، از گناه دوری کند و به اصطلاح «اجتناب» ورزد.

هر بنده‌ای با هر میزان گناهی که دارد، شایستهٔ آمرزش الهی نیست و همهٔ اسباب آمرزش، بهانهٔ دست‌یابی به لیاقت می‌باشد. به عبارت رساتر، انسان باید یک حدّاقل تلاشی کرده باشد و به نحوی شایستگی خود را به اثبات رسانیده باشد تا لیاقت آمرزش را بیابد. اگر چنین باشد، می‌توان گفت: سعی بنده و فعلی که انجام داده است، سبب جذب رحمت الهی و برخورداری از نعمت مغفرت و آمرزش برای او شده است. در حقیقت بنده‌ای که آمرزیده می‌شود، با تلاش خود، سلسلهٔ علل و اسباب آمرزش را طی کرده است؛ وگرنه خداوند متعال اهل تبعیض و بی عدالتی نیست که بنابر دلخواه خود، گروهی از بندگان را به بهانه‌ای ببخشد و گروهی دیگر را به عذاب جهنّم گرفتار نماید. ولی حقیقتاً به آمرزش بندگان تمایل دارد و از این جهت برای دست‌یابی آنان به لیاقت آمرزش، زمینه‌سازی می‌کند.