بریده‌هایی از کتاب سیروسلوک؛ منزل دوّم: توبه

ناامیدی و یأس از رحمت خداوند متعال، یکی از رذائل اخلاقی و از گناهان کبیره است، خواه در امور معنوی و اخروی باشد، مانند ناامیدی از هدایت یا بخشش خداوند، خواه در امور مادی و دنیوی، مانند ناامیدی از رفع مشکلات و سختی‌های زندگی. انسان ناامید، دچار رکود و بی‌تحرّکی در زندگی می‌شود و در معرض هلاکت قرار می‌گیرد و چه بسا که مرتکب جنایات وحشتناک گردد و زندگی خود و اطرافیان را تباه سازد.

ولی معانی پنجم و ششم مربوط به توبه نیست و ذکر آن در این روایت شریف، روشن و واضح نمی‌باشد و باید گفت از متشابهات است؛ زیرا گناه، هرچه فراوان و هرچه بزرگ باشد، اگر حالت پشیمانی و شرمندگی، همراه با تصمیم به اصلاح آینده برای انسان پدید آید، قطعاً بخشش و مغفرت خداوند را در بر خواهد داشت.

به عبارت دیگر، دو معنای اوّل توبه، که در این روایت نورانی آمده، ملازم توبه است و بدون آن، توبه محقّق نمی‌شود. معانی سوّم و چهارم، یعنی وجوب ادای حقّ‌النّاس و حقّ‌الله، هم می‌تواند پس از توبه واقع شود و الزاماً شرط پذیرش توبه نیست، بلکه آنچه مهم است، تصمیمی است که بندهٔ گنه‌کار مبنی بر اصلاح اعمال خویش می‌گیرد و در واقع خداوند تعالی از روی لطف و رحمت خویش، عهد بندهٔ خود را می‌پذیرد و بر اساس همان عهد، توبهٔ او را قبول می‌کند و به او فرصت می‌دهد که به جبران گذشته و اصلاح آینده بپردازد

استغفار درجه والا مقامان است، و دارای شش معنا است، اوّل: پشیمانی از آنچه گذشت؛ دوّم: تصمیم به عدم بازگشت؛ سوّم: پرداختن حقوق مردم چنان‌که خدا را پاک دیدار کنی که چیزی بر عهدهٔ تو نباشد؛ چهارم: تمام واجب‌های ضایع ساخته را به جا آوری؛ پنجم: گوشتی که از حرام بر اندامت روییده، با اندوه فراوان آب کنی، چنان‌که پوست به استخوان چسبیده گوشت تازه بروید؛ ششم: رنج طاعت را به تن بچشانی چنانکه شیرینی گناه را به او چشانده بودی، پس آنگاه بگویی: استغفر اللَّه!

توبه دارای چهار پایه است: پشیمانی دل، استغفار به زبان، عمل به وسیلهٔ اعضا و تصمیم به ترک تکرار. همان‌طور که قبلاً به صورت مفصّل بیان شد، ارکان توبه، شرایط توبه نیستند، بلکه لازم و ملزوم توبه بوده و هم‌زمان با تحقّق توبه، محقّق می‌شوند. امّا در برخی دیگر از روایات، شرایطی برای پذیرش و تحقّق توبه بیان شده است که ربطی به ارکان توبه نداشته و باید تشریح گردد.

از آنچه بیان شد، این نتیجه حاصل می‌شود که توبه،‌ یعنی حالت پشیمانی و تلاطم درونی که هیچ شرطی ندارد و اگر در قرآن کریم، شرایطی برای توبه بیان شده است، حاوی یک سلسله نکات مهمِّ اخلاقی می‌باشد. از جمله این‌که: انسان گنه‌کار، در اثر عادت به گناه، موفّق به توبهٔ از گناه نمی‌شود و یا در برخی از موارد، خود را گناه‌کار نمی‌شمارد که پشیمان شده و توبه کند و در مواردی نیز پشیمانی واقعی برای گناه‌کار رخ نمی‌دهد و ندامت او در اثر کیفری است که در مقابل راه خود مشاهده می‌کند و چنان‌چه رها شود، مجدّداً مرتکب همان گناهان خواهد شد و به دروغ، اظهار پشیمانی و ندامت می‌کند؛ بنابراین، توبه هیچ شرطی ندارد و صِرف پشیمانی حقیقی، تحقّق می‌یابد

این‌که گفته می‌شود: جهنّم از الطاف خفیهٔ خداوند متعال است، برای آن است که در جهنّم، کدورت‌های وجود انسان رفع می‌شود و هویت حیوانی و شیطانی او که در اثر اعمال زشت و ناهنجار پیدا شده است، به هویت انسانی تبدیل می‌شود. وقتی هویت‌های شیطانی رفع شد و فطرت انسانی هویدا گردید و بروز و ظهور پیدا کرد، خواه ناخواه، آتش جهنّم نابود می‌شود؛ زیرا آتش جهنّم و عذاب‌های گوناگون آن، اعمال خود اهل جهنّم است: "ذلِک بِما قَدَّمَتْ أَیدیکمْ" این (عذاب) به خاطر کارهایی است که به دست خود از پیش فرستادید.

شیطان، به جای استفاده از این فرصت رحمانی، عصبانی و خشمگین شد و با اعتراض از وساطت حضرت عیسی (ع) گفت: تو چه کاره بودی که این واسطه‌گری را انجام دادی و قصد آشتی دادن بین من و خدا را داشتی؟ خدا باید از من عذرخواهی کند که مرا از درگاه خود رانده است و تا وقتی عذرخواهی نکند، من تن به این آشتی نمی‌دهم! اعوذ بالله من النّفس اذا طغی: پناه به خدا از نفس هنگامی که طغیان می‌کند و سرکش می‌شود. این همه گستاخی و سرکشی به خاطر این است که خودخواهی و تکبّر در قلب شیطان ریشه دوانیده و دیگر جایی برای ورود فضائل اخلاقی باقی نگذاشته است.

روزی حضرت عیسی (ع) تصمیم گرفت که بین خداوند متعال و شیطان رجیم، آشتی برقرار کند. به خداوند گفت: خدایا، شیطان مرتکب خطای بزرگی شد که به آدم سجده نکرد، ولی او سابقهٔ طولانی در عبادت تو دارد. از این رو تقاضا دارم او را ببخشی و از گناه او در گذری! پروردگار عالم به حضرت عیسی (ع) خطاب فرمود که اگر شیطان به اشتباه خود اقرار نماید و توبه و طلب بخشش کند، او را می‌بخشم. حضرت عیسی (ع) بسیار خوشحال شد و با دل پاکی که داشت، به نزد ابلیس آمده و با خرسندی، به او بشارت رحمت و مغفرت الهی را داد و گفت: اگر توبه کنی، خداوند سبحان تو را می‌بخشد و از آنچه بین تو و او گذشته است، می‌گذرد.

به یقین، گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم؛ آنها دلهایی دارند که با آن نمی‌فهمند؛ و چشمانی که با آن نمی‌بینند؛ و گوش‌هایی که با آن نمی‌شنوند؛ آن‌ها همچون چهارپایانند؛ بلکه گمراه‌تر! اینان همان غافلانند.

و امیرالمؤمنین (ع) در رکوع و سجود نماز خویش می‌گفتند: «اللَّهُمَّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ عَبْدِک اغْفِرْ لِلْخَاطِئِینَ مِنْ شِیعَتِی.» خدایا به حقِّ بنده‌ات محمد (ص)، گناهکاران از شیعیان مرا بیامرز.

پیامبر گرامی (ص) در نماز می‌فرمودند: «اللَّهُمَّ بِحَقِّ عَلِی بن أبِی طاَلِب عَبْدِک اغْفِرْ لِلْخَاطِئِینَ مِنْ أُمَّتِی» خدایا به حقِّ بنده‌ات علی بن ابی‌طالب، گناهکاران از امّت مرا بیامرز.

وقتی امر به معروف و نهی از منکر در جامعه‌ای نباشد، به تدریج افراد ناشایست و شرور بر خوبان آن جامعه مسلّط می‌شوند و در چنین وضعیتی، هرچه نیکوکاران دعا می‌کنند، دعایشان مستجاب نمی‌گردد:

به تجربه اثبات شده است، نگاه به عکس‌ها و فیلم‌های شهوت‌انگیز، علاوه بر اینکه روح را می‌آزارد و صفای روحانی و معنوی را از بین می‌برد، موجب اختلاف‌های شدید خانوادگی نیز می‌شود و در بسیاری از موارد، منجر به طلاق و جدائی می‌گردد.

گناه بزرگ دیگری که در زمرهٔ گناهان زبانی بوده و نیاز به توبه و تدارک دارد، نمّامی، سخن‌چینی و فتنه‌گری و به طور کلّی بدبین کردن مردم به یکدیگر است.

شماتت، معصیت دیگری است که بسیاری از افراد به حرام بودن آن واقف نیستند. معنای شماتت این است که انسان به دیگری بگوید: مصیبتی که به تو رسیده،‌ از بدی کردار خود توست. در این گناه که متأسّفانه در میان بعضی از متدینین وجود دارد، انسان، گویی خود را یک شاخص برای تعیین دلیل مشکلات و مصیبت‌های دیگران دانسته و به این وسیله دیگران را مورد شماتت و آزار قرار می‌دهد.

صاحب کتاب شریف عروةالوثقی ـ‌که یک کتاب فقهی معتبر و رایج در فقه است ـ در آن کتاب می‌فرماید: اگر کسی خمس ندهد، هنگام خواندن جملهٔ «اللَّهُمَّ الْعَنْ أَوَّلَ ظَالِمٍ ظَلَمَ حَقَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ آخِرَ تَابِعٍ لَهُ عَلَی ذَلِک» در زیارت عاشورا، در حقیقت خودش را لعن می‌کند؛ زیرا او هم از جملهٔ کسانی است که حقّ اهل‌بیت (ع) را ادا نکرده و به آن بزرگواران ظلم نموده است.

«... وَ لَکنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یحِبُّ عَبْداً إِذَا عَمِلَ عَمَلًا فَأَحْکمَهُ» .. خداوند دوست می‌دارد، هنگامی که بنده‌ای کاری انجام می‌دهد،‌ آن کار را محکم و استوار نماید. مسلمانان باید با تبعیت از فرامین آن نبی‌گرامی (ص) و سرمشق قرار دادن ایشان در زندگی، خدمتی که ارائه می‌دهند یا کالایی را که تولید می‌کنند با بهترین درجهٔ کیفیت ارائه کنند و از انجام کارها به صورت ناقص و یا به اصطلاح «سرهم‌بندی» به شدّت پرهیز نمایند

«اعْمَلْ لِدُنْیاک کأَنَّک تَعِیشُ أَبَداً وَ اعْمَلْ لآِخِرَتِک کأَنَّک تَمُوتُ غَداً» برای دنیای خود چنان کار کن که گویی همیشه زنده خواهی ماند، و برای آخرت خود چنان کار کن که گویی فردا خواهی مرد.

حضرت موسی (ع) گفت: پروردگارا، او را به ما معرّفی کن تا از خود برانیم. پروردگار مهربان که در هر حالی ستّارالعیوب است و بندگانش را دوست دارد و مانع رسوایی آنان می‌شود، فرمود: وقتی من شما را از رذیلهٔ سخن‌چینی نهی می‌کنم، چگونه خود سخن‌چین شوم؟ حضرت موسی (ع) رو به جمعیت کرده و فرمود: ای کسی که سخن‌چین هستی، تو مانع نزول رحمت حق‌تعالی شده‌ای!