بریده‌هایی از کتاب سیروسلوک؛ منزل دوّم: توبه

در زمان حضرت موسی (ع) خشکسالی شده بود. آن حضرت مردم را برای دعای باران در بیابانی جمع کرد. همه مشغول دعا، تضرّع و زاری شدند و از خداوند متعال طلب نزول باران کردند. خداوند سبحان به حضرت موسی (ع) وحی فرمود: من دعای تو و همراهانت را مستجاب نمی‌کنم؛ زیرا یک سخن‌چین در بین شماست که مانع استجابت دعای جمع

جالب آن‌که همان کافران و جهنّمیان، هنگامی که آتش جهنّم را درک می‌کنند، ملکهٔ دروغ‌گویی و حقّه‌بازی آنان بروز و ظهور می‌یابد و نظیر وقتی‌که در بن‌بست‌های دنیوی دغل‌بازی می‌کردند، در سرای آخرت نیز مکّارانه التماس می‌کنند و فرصت مجدّد می‌طلبند: "رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ" پروردگارا! ما را از این (دوزخ) بیرون آر، اگر بار دیگر تکرار کردیم، قطعاً ستمگریم (و مستحقّ عذاب)!

آوردند. حتّی به جهت تحریک عواطف، میان مادران و کودکان و نیز بین دام‌ها و بچه‌های آن‌ها جدایی افکندند. بیابان از صدای گریه و ضجّه و شیون مادران و صدای حیوانات، آکنده شد و آن گناه‌کاران و با گریه و زاری و چشمان اشکبار، رو به درگاه خداوند متعال آوردند و توبه کردند. خداوند رئوف و مهربان نیز آنان را مورد رحمت خویش قرار داد و از عذاب حتمی آن قوم، منصرف شد. توبهٔ حقیقی و ندامت قلبی قوم حضرت یونس (ع)، موجب آمرزش آنان شد، و این در حالی بود که آنان به تصریح قرآن کریم، آثار مرگ و عذاب را آشکارا دیده بودند.

بنابراین اگر قرآن شریف در توبه، شرط فرموده است که قبل از مرگ باشد و نه به هنگام دیدن مرگ، مانند دو شرط پیشین، حاکی از یک نکتهٔ مهمِّ اخلاقی است و آن این‌که: غالباً پشیمانی در هنگام فرا رسیدن مرگ، توبهٔ از روی ایمان نیست، بلکه به دلیل ترس و اضطراب و ناراحتی از کیفر گناه است و اگر آن کیفر در کار نبود، آن شخص هم از کردهٔ خود پشیمان نبود. امّا اگر در همان موقعیت و حتّی هنگام دیدن آثار مرگ هم کسی واقعاً پشیمان شده و از زشتی و ناهنجاری عمل خود در محضر پروردگار متعال شرمنده گردد و به بیان دیگر توبهٔ او حقیقی و برخاسته از معرفت و ایمان باشد، بی شکّ خداوند سبحان توبهٔ او را می‌پذیرد.

این مجال، تذکّر و توصیهٔ همیشگی را تکرار کنیم که: «مراقب باشید گناه نکنید و اگر گناهی مرتکب شدید، فوراً توبه نمایید و اجازه ندهید گناه شما تکرار شود که گرفتار عادت به گناه و پس از آن توجیه گناه می‌شوید و این امر، بدبختی فراوانی به همراه خواهد داشت.»

گاهی، «تَسویف» در توبه،‌ یعنی به آینده واگذار کردن و بی‌اعتنایی به گناه و فراموشی آن، جای پشیمانی را در وجود انسان می‌گیرد و مانع از پدید آمدن حالت توبه می‌شود. در چنین وضعی معلوم است که این انسان، خود را گناه‌کار نمی‌داند تا توبه کند. پس اینکه قرآن شریف «فوریت» و «عدم تأخیر» را در توبه شرط دانسته، باز هم حاوی یک نکتهٔ بااهمیت اخلاقی است و آن این‌که:‌ بی‌اعتنایی به گناه،‌ موجب عادت انسان به گناه می‌شود و در اثر عادت، اُبهّت گناه از دل می‌رود و در نتیجه گناه از ضمیر آگاه انسان به ضمیر ناآگاه وی منتقل شده و موجب می‌گردد تا انسان،‌ خود را گناهکار نداند و در این صورت طبیعی است که توبه هم نمی‌کند.

الف) لجاجت در ارتکاب گناه گاهی گناه در اثر طغیان یکی از غرایز است و در نتیجه، تسلّط هوی و هوس و طغیان غریزه یا صفت رذیله موجب می‌شود که انسان،‌ «معرفت» خود را تقریباً از دست بدهد؛ قرآن شریف این حالت را «جهالت» نامیده است و معلوم است که توبه از این نوع گناه پذیرفته است؛ امّا اگر ارتکاب گناه در اثر عناد و لجاج و از روی طغیان‌گری و انکار و دشمنی با حق‌ّ و حقیقت باشد، طبیعی است که چنین گناهی، زمینه‌ساز عدم آمرزش الهی می‌شود. گناهی‌که از روی لجاجت و دشمنی با حق‌تعالی انجام می‌پذیرد، حکایت از کفر می‌کند و کسی‌که با خداوند لجاجت ورزد و در مقابل حق ایستادگی کند،‌ موفّق به توبه نخواهد شد

اصلاح آینده نیز یعنی رعایت تقوای الهی، و رعایت تقوا به معنای انجام واجبات و اجتناب از گناه می‌باشد. کسی که توبه کرده است، پس از ندامت قلبی و اظهار پشیمانی و بعد از آن‌که جبران گناهان گذشته را آغاز می‌نماید، باید از مطلق محرّمات و معاصی اجتناب ورزد و به انجام واجبات نظیر نماز و روزه، اهمیت دهد.

اعتبار عزم اصلاح، نزد خداوند متعال به قدری است که به محض تصمیم واقعی بنده و پیش از آن‌که حتّی یک گام عملی در راستای اصلاح خویش و جبران عملکرد گذشته بردارد، توبهٔ وی را می‌پذیرد. بنابراین کسانی که حتّی کوهی از حقّ‌الله یا حقّ‌النّاس در پروندهٔ اعمال خود دارند، نباید از رحمت حق‌تعالی مأیوس باشند و نیز نباید تصوّر کنند که ابتدا باید حقوق خداوند و بندگان او را ادا نمایند تا توبهٔ آنان محقّق شود؛ بلکه اگر بنده، پس از ندامت قلبی و استغفار زبانی، تصمیم بگیرد که گناهان گذشته را جبران کند و در آینده نیز مرتکب گناه نشود، خداوند تبارک و تعالی او را می‌آمرزد؛

به بیان رساتر، اظهار پشیمانی و گریه و زاری، چنان‌چه زائیدهٔ ندامت قلبی باشد ارزشمند است و کاربرد خواهد داشت. توبه نباید صرفاً لقلقهٔ زبان باشد و نباید انسان یک صیغهٔ توبه آن هم به‌صورت ظاهری بخواند و بعد هم دوباره به‌سوی گناهان قبلی بازگردد،

همچنین خواندن ذکری که به صیغهٔ توبه مشهور است، هنگام توبه مفید می‌باشد: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَی الْقَیومُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکرَامِ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یتُوبَ عَلَی تَوْبَةَ عَبْدٍ ذَلِیلٍ خَاضِعٍ فَقِیرٍ بِائِسٍ مِسْکینٍ مُسْتَکینٍ مُسْتَجِیرٍ لَا یمْلِک لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَ لَا ضَرّاً وَ لَا مَوْتاً وَ لَا حَیاةً وَ لَا نُشُوراً» طلب آمرزش می‌کنم از خدایی که معبودی جز او نیست، زنده و پا برجاست، رحمان و رحیم است، صاحب جلالت و تکریم است و از او می‌خواهم که رحمتش را بر من برگرداند که بنده‌ای خوار و خاضع و فقیر و بی‌چیز و زمین‌گیرم و هیچ ندارم، (بنده‌ای که) نه منفعتش به دست خویش است و نه مضرّتش، نه

وقتی انسان به حالت توبه دست یافته باشد، به هر زبان و لهجه‌ای که بتواند، شرمندگی خود را اظهار می‌کند و در استخدام لغات و جملات، حال خود را نمی‌فهمد. حتّی در بسیاری از اوقات، عبارات بسیار عامیانه‌ای جای‌گزین ذکر لفظی توبه می‌شود و شخص توبه‌کننده، توجّه به صحّت ظاهری کلماتی‌که بر زبان جاری می‌سازد، ندارد. صرفاً به حضور خویش در محضر خداوند تبارک و تعالی توجّه دارد و آن‌چنان شرمسار و سرافکنده است که به هیچ‌کس و هیچ چیز دیگری نمی‌اندیشد.

: «عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت نکنید». همه باید در محضر پروردگار احساس شرمندگی کنند و از مخالفت‌ها و سرپیچی‌هایی که از اوامر او داشته‌اند، توبه نمایند. اینکه انسان از سفرهٔ گستردهٔ نعمت‌های پروردگار متعال متنعّم شده و در عین حال با فرامین حق‌تعالی مخالفت ورزد، حکایت از بی‌حیایی او دارد و از این بی‌حیایی که نسبت به محضر ربوبی حضرت حق روا داشته است، باید احساس خجالت و شرمندگی کند. به گناهان خویش اقرار کند و از محضرش طلب عفو نماید.

اگر چنین توبه‌ای برای سالک رخ دهد، می‌تواند راه پر نشیب و فراز سیر و سلوک را در مدّت کمی بپیماید؛ چون حقیقت توبه، بازگشت از شرک به توحید است و هنگام رسیدن انسان به توحید و درک حقیقت توحید، امور معنوی او اصلاح می‌گردد. کسی که گناه می‌کند، ظاهراً مسلمان و خداپرست است و در حقیقت، شیطان و هوی و هوس و نفس امّاره را می‌پرستد و باید با توبه، از شرک به خداپرستی بازگردد. قرآن کریم می‌فرماید: "أَ فَرَأَیتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ" پس آیا دیدی کسی را که معبود خود را هوای نفسش قرار داده؟

اوّلین و مهم‌ترین قدم در منزل توبه که واجب است برای انسان حاصل شود، به وجود آمدن حالت پشیمانی در وجود اوست. اساس منزل توبه، رسیدن به چنین حالتی است. حالتی که انسان در مقابل خداوند، پشیمان و خجالت‌زده باشد و در مقابل ذات باری‌تعالی احساس شرمندگی کند. این احساس شرمندگی، اگر حقیقی باشد، برآمده از اعماق دل آدمی است و از این جهت بسیار ارزشمند است. ندامت و پشیمانی در مرتبهٔ والاتر، آن است که دل انسان در مقابل خداوند، خاشع گردد و نیز برتر و والاتر از آن مرتبه، هنگامی رخ می‌دهد که آدمی، خود را در محضر خداوند متعال بیابد و با چشم قلب، او را ببیند. در این صورت خود به خود حالتی پیدا می‌کند و به درگاه الهی تضرّع و زاری می‌نماید.

حالت توبه آن است که انسان خود را واقعاً مقصّر بداند و در برابر خداوند متعال شرمنده باشد. اگر چنین حالتی برای آدمی پدید آید، قطعاً توبهٔ او پذیرفته می‌شود، گناهان او بخشیده می‌شود و پروندهٔ سفید و درخشانی فراروی او گشوده خواهد شد.

و نیز بر آن سه نفری که (از همراهی با سپاه تبوک) بر جای مانده بودند تا آن گاه که روی زمین با همه پهناوریش بر آنها تنگ شد و دل‌هایشان از خودشان به تنگ آمد و دانستند که هیچ پناهگاهی از خدا جز به سوی او نیست. آن سه نفر به خطای خویش پی بردند و دریافتند که به جز درگاه خداوند متعال، پناهی ندارند. وقتی چنین شد، خداوند نیز با رحمت خود به ایشان بازگشت فرمود و در واقع، توفیق توبه به آنان عطا نمود: "ثُمَّ تابَ عَلَیهِمْ لِیتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ" پس به آنان توبه داد، تا توبه کنند. بی تردید خدا همان توبه‌پذیر مهربان است.

در تفسیر المیزان نیز کراراً این جمله را به‌کار برده‌اند. ایشان می‌فرمود: «توبهٔ العبد محفوفهٔ بتوبتین من الله سبحانه»؛ توبهٔ بندهٔ گناه‌کار، میان دو توبه از خداوند سبحان پیچیده شده است. قرآن کریم، در آیاتی به این نکته اشاره می‌فرماید که خداوند منّان، برای بندهٔ گنه‌کارش دو توبه دارد، یعنی گنه‌کار یک مرتبه و خداوند دو مرتبه توبه می‌نماید. اوّلین توبهٔ خداوند سبحان وقتی واقع می‌شود که توفیق توبه را به بندهٔ خویش عطا می‌فرماید و توبهٔ دوّم هنگام پذیرش توبهٔ بنده از سوی حق‌تعالی صورت می‌پذیرد. تا که از جانب معشوقه نباشد کششی کوشش عاشق بی‌چاره به جایی نرسد

به‌وسیلهٔ توبه، خداوند رحمان و رحیم، پروندهٔ سیاه و پر از گناه انسان را به پروندهٔ درخشانِ پر از حسنات مبدّل می‌سازد: "إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِک یبَدِّلُ اللَّهُ سَیئاتِهِمْ حَسَناتٍ" مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته کند. پس خداوند بدی‌هایشان را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند. افزون بر این، گناه هرچه بزرگ و فراوان باشد، رحمت و عفو خداوند از آن بزرگ‌تر است و خدا وعده داده است که همهٔ گناهان را می‌بخشد: "قُلْ یاعِبادِی الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ"

حاکی از آن است که توبه و بازگشت به سوی پروردگار متعال، از اوجب واجبات است و ترک آن مانند ترک هر واجب دیگری، حرام است و گناه بزرگی محسوب می‌شود. همچنین عقل انسان، مستقلاً دلالت می‌کند که توبهٔ فوری از گناه، واجب و لازم است؛ زیرا عقل سلیم، علاوه بر این‌که پشیمانی و شرمندگی بنده از رفتارهای ناپسند و ناهنجار خود در برابر مولا و صاحب پروردگار را به خوبی درک می‌کند، تبعات مرگ بدون توبه و عذاب‌های پیش روی انسان گناهکار را نیز درک می‌کند و از همین جهت، ترک توبه، مورد نکوهش و مذمّت عقل سلیم، واقع می‌شود.