بریده‌هایی از کتاب سیروسلوک؛ منزل دوّم: توبه

اگر انسان بداند که هنگام توبه، خداوند به او سلام می‌کند و از روی رحمت خویش او را می‌آمرزد، بعید است اقدام به توبه ننماید: "وَ إِذا جاءَک الَّذینَ یؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیکمْ کتَبَ رَبُّکمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رحیم" محبّت خداوند به بندهٔ توّاب، نعمت بزرگ دیگری است که دانستن آن، بندهٔ گنه‌کار را به توبه وادار می‌کند: "ان‌ِّ اللهَ یحب‌ُّ التِّوّابین‌َ وَ یحب‌ُّ الْمُتَطَهَّرین"‌

عامل مؤثّر دیگر در کاستن از دشواری توبه، دستیابی به آن و دوام و محافظت از آن، تلقین است. تلقین در همهٔ شئونات زندگی نقش بسیار مؤثّری دارد و موجب موفّقیت انسان در عرصه‌های گوناگون می‌شود. مقصود از تلقین برای رسیدن به حالت توبه، این است که آدمی، به طور مرتّب، هم عوارض و آثار سوء اِعراض و رویگردانی از توبه را برای خویش بازگو نماید و هم آثار و برکات توبه را برای خود برشمارد. گناه‌کار باید مکرراً به خود تلقین کند که گناه هر چه بزرگ باشد و گناه هر چه فراوان باشد، اگر حقیقتاً حالت شرمندگی برای او پیدا شود، خدا او را می‌آمرز

لذا پیامبر اکرم (ص) فرمودند: دو رکعت نماز نزد من از دنیا و آنچه در دنیا است، محبوب‌تر است: «الرَّکعَتَانِ فِی جَوْفِ اللَّیلِ أَحَبُّ إِلَی مِنَ الدُّنْیا وَ مَا فِیهَا» خوشا به حال افرادی که از این‌گونه لذّت‌های معنوی بهره‌مند می‌شوند و می‌توانند در دل شب، مسیر پر فراز و نشیب سیر و سلوک را برای خویش هموار ساخته و با معاشقه و مکالمهٔ با خداوند، راه را بپیمایند.

بندگان در برنامهٔ شب‌بیداری خود،‌ هر دو حالت خشیت و رحمت را دارا هستند و هیچ‌کدام این حالات نیز بر دیگری غلبه پیدا نمی‌کند: "یدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً". اگر این‌گونه رابطه‌های عاطفی و معاشقه‌های معنوی بین بنده و خداوند نباشد، زندگی، تکرار مکررّات است و این نوع زندگی، که به یک حرکت تکراری تبدیل می‌شود، از جهات گوناگون خسارات‌بار است.

حسن عسکری (ع) می‌فرمایند: «إِنَّ الْوُصُولَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَفَرٌ لَا یدْرَک إِلَّا بِامْتِطَاء اللَّیل» رسیدن به خداوند عزّوجل، سفری است که به جز با شب زنده‌داری درک نمی‌شود. برترین عمل در شب زنده‌داری که اوج ارتباط عاطفی بنده با خداوند را نیز در بر دارد، نماز شب است:

حسن عسکری (ع) می‌فرمایند: «إِنَّ الْوُصُولَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَفَرٌ لَا یدْرَک إِلَّا بِامْتِطَاء اللَّیل» رسیدن به خداوند عزّوجل، سفری است که به جز با شب زنده‌داری درک نمی‌شود. برترین عمل در شب زنده‌داری که اوج ارتباط عاطفی بنده با خداوند را نیز در بر دارد، نماز شب است:

پویندهٔ راه حقیقت باید با خدای خویش رابطهٔ عاطفی برقرار کرده و در دل شب با او به دردِ دل بپردازد و به درگاه او، تضرّع و زاری داشته باشد، با خدای مهربان اظهار قصور و تقصیر نماید و بالأخره نظیر عبد کوچکی که در مقابل مولای بزرگ خویش قرار گرفته، دائماً در مقابل خداوند تعالی خاشع باشد و به واسطه این رابطهٔ عاطفی، توبه کند.

در واقع اگر پویندهٔ راه کمال، حرکت را شروع کند و همّت داشته باشد، خداوند در بن بست‌ها به فریاد او می‌رسد و در گرفتاری‌ها دست وی را خواهد گرفت. یکی از موانع مهم و اساسی سیر و سلوک، «گناه و نافرمانی خداوند» است و سالک برای رهایی از این مانع، باید از خداوند طلب کمک و یاری کند و توفیق توبه را از او بخواهد. اگر توفیق از جانب پروردگار متعال نصیب انسان نشود، محال است کسی بتواند در سیر و سلوک خود پیشرفت نماید:

زیرا علاوه بر این‌که رسیدن به حالت توبه، واجب و لازم است، حفظ و صیانت از آن حالت ارزشمند نیز لازم و ضروری است. عبارت «لَا یعُودُ» که در روایات فراوانی تکرار شده است، حاکی از تأکید اهل‌بیت (ع) بر بقا، دوام و ماندگاری حالت توبه در وجود انسان و عدم بازگشت به گناه می‌باشد. در این خصوص راه‌کارهایی وجود دارد که توجّه به آن‌ها، می‌تواند موجب تنبّه و بیداری آدمی گردد و او را به حالت ارزشمند و نورانی توبه رهنمون گردد و به منزل توبه برساند و مداومت بر این حالت را برای وی تضمین نماید.

ای پسرم! از خدا چنان بترس که اگر حسنات اهل زمین را بیاوری، از تو نپذیرد و چنان به او امیدوار باش که اگر گناهان اهل زمین را داشته باشی، تو را بیامرزد.

حاصل سخن اینکه، مراقبت برای حفظ تعادل بین دو فضیلت خوف و رجاء، برای سالک راه حق، ضروری است؛ زیرا غفلت از یکی از آن دو، موجب پیشی گرفتن دیگری می‌شود و گمراهی سالک را به همراه دارد. و امّا کسی که امید را از کف بدهد، مصداق این فرمودهٔ حق تعالی می‌گردد: "وَ مَنْ یقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلاَّ الضَّالُّون" و جز گمراهان چه کسی از رحمت پروردگارش نومید می‌گردد؟

ناگفته نماند که دو فضیلت والای خوف و رجاء، لازم و ملزوم یکدیگرند و هریک بدون وجود دیگری، ناقص و فسادانگیز است و البته این فساد، ناشی از عدم وجود یکی از این فضائل است و وجود خوف یا رجاء، هیچ‌گاه فسادانگیز نیست، هرچند در والاترین مرتبه یا بیشترین درجهٔ ممکن موجود باشد.

خوف از خداوند تبارک و تعالی، یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌ها و مهم‌ترین صفات نیکو و پسندیده است که موجب بازداشتن آدمی از مخالفت با خداوند می‌شود و او را به انجام واجبات و ترک محرمات وادار می‌سازد: "وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی، فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِی الْمَأْوی" و امّا کسی که از مقام و منزلت پروردگار خود و از ایستادن در برابر او ترسیده و نفس را از هواها منع کرده، پس بی‌شک بهشت جایگاه اوست.

بنابراین، انسان باید مراقب باشد که درک نادرست از فضیلت امید، او را مغرور نسازد که چنین غروری، بافتهٔ مکر شیطان است و از این جهت که تقوای آدمی را سلب می‌کند، موجب شقاوت و بدبختی او می‌شود. خداوند متعال مکرّراً این حقیقت را در قرآن کریم متذکّر شده است، چنانکه می‌فرماید: "یا أَیهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکمْ وَ اخْشَوْا یوْماً لا یجْزی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَیئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یغُرَّنَّکمْ بِاللَّهِ الْغَرُور" ای مردم، از پروردگار خود پروا کنید و از روزی بترسید که هیچ پدری از فرزند خویش چیزی را (از عذاب آن روز) دفع نمی‌کند و هیچ فرزندی دفع‌کننده چیزی از پدر خود نیست

"حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فیما تَرَکتُ، کلاَّ، إِنَّها کلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یوْمِ یبْعَثُون" تا آن گاه که مرگ یکی از آنان فرا رسد، گوید: پروردگارا، مرا بازگردانید، شاید عمل صالحی در آنچه واگذاشته‌ام انجام دهم. چنین نیست، آن سخنی است که او گویندهٔ آن است و پیش روی آنها برزخ است تا روزی که برانگیخته شوند

اگر گناه‌کار بمیرد و در اثر گناهانی که مرتکب شده است، او را به جهنّم ببرند، در صورتی که واقعاً از اعمالی که در دنیا انجام داده است، پشیمان شود و تصمیم حقیقی برای بازگشت به‌سوی خداوند سبحان بگیرد، رحمت حق‌تعالی پذیرای وی خواهد بود و قطعاً مورد عفو الهی واقع می‌شود. ولی مسئلهٔ مهم این است که چنین افرادی توبهٔ حقیقی نمی‌کنند و درخواست آنان برای بازگشت به‌دنیا و اصلاح اعمال، نیرنگی بیش نیست و اگر بازگردند، همچنان گناه می‌کنند؛ زیرا توبهٔ آنان در اثر مشاهدهٔ عذاب است و اگر عاقبت کار خود را نمی‌دیدند، توبه هم نمی‌کردند:

امام صادق (ع) فرمودند: هنگامی که آیهٔ "وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً ..." نازل شد، ابلیس بر بالای کوه ثور رفته و با بلندترین فریاد، دست‌آموزان و یاران خود را جمع کرده و به آنان گفت: چنین آیه‌ای نازل شده است، کدامیک از شما حریف خنثی کردن آن هستید؟ عفریتی از شیاطین برخاست و گفت: من حریف آن هستم و چنین و چنان می‌کنم، شیطان گفت: نه، تو حریف نیستی؛ دیگری برخاست و سخنی نظیر او گفت، ابلیس به او نیز گفت: تو هم حریف آن نیستی؛ تا آنکه شیطانی به نام «وسواس خنّاس» برخاست و گفت: من حریف آنم، پرسید از چه راه؟ گفت: من به فرزندان آدم وعده می‌دهم، و آنان را تشنهٔ گناهان می‌کنم تا مرتکب شوند، و بعد از ارتکاب، توبه و استغفار را از یادشان می‌برم. ابلیس گفت: حقّاً که تو حریفی

بنابر این اگر به راستی دل آدمی شکست و تلاطم درونی پیدا کرد، سر به زیر و خجالت‌زدهٔ از خداوند شد، خداوند متعال نیز حتماً توبهٔ او را قبول می‌کند. یأس و ناامیدی از رحمت خداوند، گناهی برابر با گناه کفر دارد و از این‌رو مسلمان، آن هم شیعه، معنا ندارد از رحمت خداوند مأیوس باشد: "وَ لا تَیأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا ییأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُون" و از فرج و رحمت خدا نومید نشوید، که جز کافران از رحمت خدا نومید نگردند.

یابند. از این‌رو در بسیاری از آیاتی که به آزمایش یا عذاب الهی اشاره شده است، بعد از بیان عذاب و امتحان، جملاتی نظیر «یتَضَرَّعُون» یا «یضَّرَّعُون» یا «یرْجِعُون»، به طور مکرّر بیان شده و این حاکی از شدّت محبّت خداوند به‌بندگان و عامل مؤثّری برای ترغیب و تشویق آنان به امیدواری به رحمت و مغفرت خداوند بخشندهٔ مهربان است. "ظَهَرَ الْفَسَادُ فی الْبرَِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کسَبَتْ أَیدِی النَّاسِ لِیذِیقَهُم بَعْضَ الَّذِی عَمِلُواْ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُون" به خاطر اعمالی که مردم انجام داده‌اند، فساد در دریا و خشکی آشکار شده است. خدا می‌خواهد نتیجه بعضی از اعمال آنها را به آنها بچشاند شاید به سوی حق باز گردند.

"وَ لا تَیأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا ییأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُون" و از فرج و رحمت خدا نومید نشوید، که جز کافران از رحمت خدا نومید نگردند. رأفت و مهربانی خداوند رحمان و رحیم نسبت به‌بندگانش به‌میزانی است که قرآن کریم، هدف از نزول عذاب دنیوی و اخروی را بازگرداندن آن بندگان به‌سوی خداوند سبحان برمی‌شمارد. به عبارت روشن‌تر، خدای مهربان از سر محبّتی که به‌بندگان خود دارد، برای آنان عذاب فرو می‌فرستد، تا بلکه از این طریق هدایت شوند و به رستگاری دست یابند