بریده‌هایی از کتاب سیروسلوک؛ منزل دوّم: توبه

"کلاّ لَو تَعْلَموُنَ عِلمَ الیقینِ، لَتَرَوُنَّ الجَحیمُ" رسید، ناگهان جوان آهی کشید و صیحه‌ای زد و نقش بر زمین شد. وقتی به کنارش آمدند، دیدند که از شدّت ناراحتی و شرمندگی، جان داده است! توجّه دائمی به حضور در محضر خداوند، اهل‌بیت (ع) و ملائکه، و باور قلبی به اینکه معادی در پیش روی انسان وجود دارد، انسان را به چنین مقامی می‌رساند.

امّا برتر و ارزشمندتر آن است که انسان، علاوه بر ایمان عقلی، از ایمان قلبی برخوردار باشد. یعنی به مقام عین‌الیقین و والاتر از آن، به مقام حقّ‌الیقین دست یابد. ایمان قلبی، یک درجه و مرتبه، شدیدتر و بالاتر از ایمان عقلی است، یعنی علاوه بر این‌که عقل باور کرده که در کوچک و بزرگ کارهای دنیا، حسابرسی دقیق است، «دل» نیز بر این باور آمده که خدایی هست و همه در محضر اویند و سرانجام، نیکوکاران، پاداش و بدکاران، جزایی سخت داده خواهند شد. اگر کسی دارای این اعتقاد و باور بشود، اگر جوانی به این درجه از ایمان برسد، اگر دختری باور کند که در محضر خداوند است،

اگر شیعیان بدانند که با هر گناهی، تا چه اندازه حضرت ولی‌عصر «ارواحنافداه» را از دست خود آزرده خاطر می‌کنند، حتماً به مقام توبه دست خواهند یافت و بر این حالت نورانی، محافظت و مداومت خواهند داشت.

"أَنَّ اللَّهَ یحُولُ بَینَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِه" پس خدا بر همه‌جا و همه‌کس تسلّط دارد. بر دل انسان‌ها نیز تسلّط وجودی دارد و هرچه در دل می‌پرورانند، می‌داند. یار نزدیک‌تر از من به من است وین عجب بین که من از وی دورم سالک باید به حضور خویش در محضر حق‌تعالی توجّه دائمی داشته باشد و همواره و در هر حال در نظر داشته باشد که خدای تعالی او را می‌بیند، افکار و پندارهای او را می‌داند و بر خطورات پنهانی و قلبی وی نیز واقف است:

من برای شما از دو چیز می ترسم: اوّل متابعت از هوی و هوس؛ دوّم آمال و آرزوهای بیجا. پیروی از خواهش نفس، انسان را از حق باز می‌دارد، و آرزوهای طولانی، آخرت را از یاد می‌برد. آنکه از هوی و هوس متابعت کند، در حق‌یابی عاجز می‌شود و آنکه آرزوهای بیجا داشته باشد، آخرت را فراموش می‌کند. بنابر فرمایش امیرمؤمنان و مولای متّقیان حضرت علی (ع)، آرزوهای تخیّلی و آمال دست نیافتنی، آدمیرا از یاد مرگ، قبر و قیامت دور می‌سازد و او را در دنیا و مشتهیات نفس غرق می‌کند تا بمیرد. افزون بر این، بسیاری از ضعف عصب‌ها و بیماری‌های روانی، از تفکّر پیرامون آرزوها و تمایلات برآورده نشده، نشأت می‌گیرد.

نظیر این‌که برخی برای رضای خدا، غیبت می‌کنند و نام آن را مثلاً غیبت سیاسی می‌گذارند. بر اساس توهّم انجام وظیفه، به دیگران خصوصاً به بزرگان دین تهمت می‌زنند و عمل خویش را نیک می‌پندارند. قرآن کریم این‌گونه افراد را ورشکسته‌ترین افراد می‌داند: "قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکمْ بِالْأَخْسَرینَ أَعْمالاً، الَّذینَ ضَلَّ سَعْیهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یحْسِنُونَ صُنْعاً" بگو: آیا شما را از زیان‌کارترین مردم آگاه گردانم؟ آنان کسانی‌اند که کوشش‌شان در زندگی دنیا به هدر رفته و خود می‌پندارند که کار خوب انجام می‌دهند.

از قول برخی دیگر از شاگردان آیت الله قاضی (ره) نیز نقل شده است که گفته‌اند: «سالک باید با حربهٔ ذکر، نفی خواطر کند، یعنی برای این‌که خطورات در ذهنش وارد نشود، متوجّه یاد خدا شود.» نفی خواطر و دوری از افکار باطل، برای رسیدن به حالت توبه و گذشتن از منزل توبه و سایر منازل سیر و سلوک، لازم است. اساساً توهّمات و تخیّلات شیطانی و گمراه کننده، در همهٔ منازل و مراتب سیر و سلوک به سراغ سالک می‌آید و مانع بزرگی برای ادامه مسیر حرکت او به سوی خداوند سبحان محسوب می‌شود.

هرچه در سیرهٔ علمای ربّانی و سالکان الی‌الله جستجو شود، کوچکترین اثری از حرکات تخیّلی و غیر واقعی دیده نمی‌شود. خیال‌پردازی در زندگی اهل معرفت جایگاهی ندارد و همواره وسوسه‌های شیطانی را از خود دور می‌سازند. همچنین بروز کرامات در زندگی آنان بسیار نادر است، مگر این‌که کسی به صورت اتّفاقی کرامتی از آنان مشاهده کند. علمای ربانی تا جایی که می‌توانند قدرت‌های باطنی خویش را مخفی نگاه داشته و از ظهور آن جلوگیری می‌نمایند. ولی ارتباط معنوی و عاطفی آنان با خداوند متعال، هنگام عبادت، راز و نیاز، اقامهٔ نماز، شب زنده داری و مداومت بر ذکر، بروز و ظهور آشکاری دارد.

هر گاه کسی که از اخلاق و دین او راضی هستید نزد شما آمد، به او همسر دهید. اگر چنین نکنید روی زمین فتنه و فساد بزرگی به وقوع خواهد پیوست.

از این رو به پدر و مادرها توصیه می‌شود مراقب رفقا و دوستان فرزندان خود باشند. اگر دختر یا پسر آنان با کسی نشست و برخاست کند که باکی از غیبت و تهمت و دروغ نداشته باشد، زمانی نمی‌گذرد که قبح این گناهان در نظر فرزند کاسته می‌شود و خودش نیز دچار گناهان زبانی می‌شود. و بالأخره همنشین انسان پس از مدّتی، شخصیّت او را تغییر می‌دهد. اگر بی‌دین و گناه‌کار باشد، دین رفیق خود را متزلزل می‌کند و او را به گناه وادار می‌نماید و اگر صالح و دیندار باشد، رفیق خود را به مسیر هدایت می‌برد و او را به معنویّات نزدیک می‌نماید.

از مرحوم آیت الله بهاری (ره) نقل شده است که: اگر انسان نیمی از عمر خود، یا حتّی دو ثلث عمر خود را صرف کند تا برای باقیماندهٔ عمر یک همراه و یک رفیق مناسب پیدا کند، جا دارد. جوانان باید توجّه داشته باشند که اگر دوست نامناسب و رفیق ناباب، دچار کسی شود، علاوه بر این‌که عمر گران‌بهای او را از بین می‌برد و موجب اتلاف اوقات ارزشمند دوران جوانی می‌شود، دین او را به مرور زمان می‌گیرد و آبروی او را نیز خواهد ریخت. رفیق و همراه انسان که ساعاتی از شبانه روز را با او سپری می‌نماید، در شخصیّت او و تکوین هویت او بسیار اثرگذار است و می‌تواند هویت وی را تغییر دهد.

۸. دوری از دوست بد، محیط بد و مجالس ناباب یکی از موانع اصلاح و هدایت آدمی و یکی از عوامل بسیار مؤثّر در ضلالت و گمراهی نوع بشر، همنشینی و معاشرت با رفیق بد و افراد معصیت‌کار است. محیط زندگی و محیط کار انسان و نیز مجالسی که در آن حضور می‌یابد، در رشد معنوی یا سقوط وی تأثیر به سزایی دارد. اگر محیط، مجالس و افراد تشکیل دهندهٔ آنها از فضائل اخلاقی و انسانی برخوردار باشند، انسان را به سوی هدایت و رستگاری سوق می‌دهند و ناگفته پیدا است که دوست بد، محیط عاری از اخلاق و مجالس ناباب تا چه اندازه می‌تواند در تخریب شخصیّت انسان مؤثّر باشد.

کسی که فقیه مسلمانی را تکریم کند، خداوند را در حالی در قیامت ملاقات می‌کند که از او راضی است، و کسی که به فقیه مسلمانی توهین کند، خداوند را در حالی در قیامت ملاقات می‌کند که بر او غضب کرده است.

در عصر حاضر نیز جاذبهٔ حضرت ولی‌عصر «ارواحنافداه»، راه‌کارِ مؤثّری برای رسیدن به حالت توبه است و موجب هدایت و رستگاری می‌شود. جاذبهٔ حضرت مهدی «ارواحنافداه»، در سایهٔ ارتباط با آن حضرت و نیز پیروی از دستورات ایشان و اجداد طاهرین آن امام همام، روزی انسان می‌شود؛ به شرط آن‌که گفتار و کردار کسی که به دنبال این جاذبه است، مطابق با موازین شرعی و اخلاقی باشد و عملکرد او موجب رضایت و خشنودی ایشان باشد. هر انسانی، هرچند بسیار گناه‌کار باشد، می‌تواند با قرار گرفتن در محور جاذبهٔ اهل‌بیت (ع)، منزل توبه را بپیماید و به مقامات والای عرفانی دست یافته و رستگار شو

جاذبهٔ حضرت اباعبدالله‌الحسین (ع) و نورانیّت آن حضرت با زهیر چنان کرد که در سه موقف و موقع حسّاس، نسبت به امام زمان خویش ابراز وفاداری کرد، ظهر عاشورا و هنگام نماز امام، خود را سپر تیرهای دشمن کرد تا به آن حضرت آسیبی نرسد و پس از نماز، تا آخرین قطرهٔ خون خود جهاد کرد تا به فیض شهادت نائل شد. سخنانی که زهیر هنگام ابراز وفاداری به امام حسین (ع) در جمع یاران آن حضرت بیان کرده، شگفت‌آور است؛ به‌خصوص در شب عاشورا که همه دریافته بودند فردا به شهادت خواهند رسید، خطاب به امام حسین (ع) گفت: «به خدا قسم، دوست دارم که کشته شوم، سپس برانگیخته شوم و تا هزار بار دیگر کشته و زنده شوم، تا بدین سبب از جان شما و جوانان اهل‌بیت شما بلا به دورماند.»

امّا آنچه اکنون مورد بحث ماست، این است که چهارده معصوم (ع) نیز مانند قرآن کریم، دارای جاذبهٔ فوق‌العاده بوده و اگر سالک بتواند از این جاذبه بهرهٔ کافی ببرد، به راحتی به منزل توبه نائل خواهد شد و این حالت نورانی را برای خود حفظ و نگهداری خواهد کرد. بر اساس گواهی تاریخ، اشخاصی در زمان حضور ائمّۀطاهرین (ع) یا حتّی در زمان غیبت، با یک نظر ولایی از سوی آن ذوات مقدّس، توانسته‌اند بیدار شوند و کردار خویش را اصلاح کنند و به سوی حق‌تعالی بازگردند، هرچند برخی از آنان در گذشته بسیار گناهکار بوده‌اند.

آیا برای آنان‌که ایمان آورده‌اند وقت آن نرسیده که دل‌هایشان به یاد خدا خاشع گردد؟ فضیل این آیه را که شنید، با خود گفت: آیا وقت آن نرسیده که دست از طاغی‌گری و دزدی برداری؟ آیا وقت آن نرسیده که خانهٔ دلت برای پذیرش حق آماده گردد؟ ناگهان به‌خود جواب داد: آری! وقت آن رسیده است و با این‌که زمینهٔ گناه برای او فراهم بود، از همان‌جا برگشت، متلاطم شد، توبه کرد

می‌کنید؟ امام حسین (ع) متوجّه شدند که از راه عقل و استدلال و قرآن و روایات نمی‌شود این شخص را قانع کرد، لذا تصمیم گرفتند که عاطفهٔ او را تحریک کنند و فرمودند: پنج کار انجام بده و پس از آن هرگناهی خواستی بکن؛ اوّل: اگر معصیت می‌کنی، روزی خدا را نخور! دوّم: از ملک خدا بیرون برو و گناه بکن، سوّم: در محضر خدا گناه نکن، یک مکانی برای گناه کردن انتخاب کن که خدا تو را نبیند، چهارم: معصیت کن، امّا هنگام آمدن ملک‌الموت، اجازهٔ قبض روح به او نده! پنجم: گناه کن، ولی وقتی که می‌خواهند تو را به جهنّم ببرند، داخل نشو!

مصداقی، سه گناه زشت و اساسی یعنی: شرک در پرستش خداوند، قتل نفس محترم و زنا را به عنوان سه ناهنجاری بزرگ اخلاقی معرّفی کرده و عذاب این گناهان را مضاعف بر می‌شمرد، سپس میزان رحمت و مغفرت خداوند تبارک و تعالی را هویدا می‌سازد و می‌فرماید: "إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِک یبَدِّلُ اللَّهُ سَیئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً" مگر کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و عمل شایسته نمایند، پس آنهایند که خداوند گناهانشان را تبدیل به نیکی‌ها می‌کند و همواره خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است

«الْمُؤْمِنُ إِذَا تَابَ وَ نَدِمَ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیهِ مِنَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ أَلْفَ بَابٍ مِنَ الرَّحْمَةِ» وقتی مؤمن توبه کند و از کردهٔ خویش پشیمان شود، خداوند هزار باب رحمت از دنیا و آخرت را به روی او می‌گشاید. مطالعهٔ این‌گونه آیات و روایات، که صرفاً به چند نمونه از آن اشاره گردید، برای دستیابی به حالت توبه و رسیدن به این باور که خداوند، آمرزنده و مهربان است، بسیار مفید و مؤثّر می‌باشد.