بریده‌هایی از کتاب قلب قرآن

ابراهیم دعا می‌کند که بارالها هر که از آیین من پیروی کند از تبار من است و هر که از من عصیان کند، تو آمرزنده و مهربانی. «فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَمَنْ عَصَانِی فَإِنَّک غَفُورٌ رَحِیمٌ» (ابراهیم/۳۶). او از خدا می‌خواهد که با اعراض‌کنندگان از توحید هم با غفران و مرحمت رفتار کند و این دعای ابراهیم نشانه‌ای است از قلب سلیم او. از اینکه او «أواه» و «حلیم» است.

اعمال زور و قدرت نامشروع بر دیگری خدایی کردن است. اینکه بخواهیم کسی را تحت سلطه و اقتدار خود درآوریم، بیانگر نگاهی فرادستانه و از بالا است که با برابری انسانی نمی‌سازد.

چگونه خدایی نکنیم؟ مهترین لازمه و ثمرهٔ «توحید» که زیربنایی‌ترین نگرش قرآنی است، این است که ما انسان‌ایم؛ خدا نیستیم و نباید خدایی بکنیم. نه شأن خدایی به کسی بدهیم و نه برای خودمان شأن خدایی قایل باشیم: «قُلْ یا أَهْلَ الْکتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَی کلَمَةٍ سَوَاء بَینَنَا وَبَینَکمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِک بِهِ شَیئًا وَلاَ یتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ» (آل‌عمران/۶۴)؛ «بگو: ای اهل کتاب، بیایید بر سر سخنی که میان ما و شما یکسان است بایستیم که جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریک او نگردانیم و بعضی از ما بعضی دیگر را به جای خدا به خدایی نگیرد.» چنین نگرشی از توحید و عبادت، یاری‌گرِ آزادی باشد. نه تنها پذیرای خداییِ دیگران نباشیم، که خود نیز از اینکه خداگونه با ما رفتار شود، ابا کنیم

اگر نامِ دیگرِ خدا نزدیک است، پس از چه روِ طالبِ قُرب و نزدیکی به خدا هستیم؟ ابن‌عطای سکندری پاسخ می‌دهد: «قُرْبُک مِنْهُ أَنْ تَکونَ مُشَاهِدًا لِقُرْبِهِ، وَإِلاَّ فَمِنْ أَینَ أَنْتَ وَوُجُودُ قُرْبِهِ؟» «نزدیک شدن تو به خدا این است که شاهدِ نزدیکی او باشی؛ وگر نه تو کجا و نزدیک‌شدن به او کجا؟» «إلهی ماأقرَبَک مِنِّی وما أبعدَنی عَنکَ» «خداوندا! چه نزدیکی به من و چه دورم از تو!» نزدیک شدن به خدا، یعنی آگاهی و شعور به نزدیکی او. حضور قلب به این نزدیکی و قُرب.

دوست نزدیکتر از من به من است وین عجب‌تر که من از وی دورم چه کنم با که توان گفت که او در کنار من و من مهجورم (سعدی)

آدم از بی‌بصری بنـدگی آدم کرد گوهری داشت ولی نذر قباد و جم کرد یعنی از خوی غلامی ز سگان خوار تر است من ندیدم که سگی پیش سگی سر خم کرد (اقبال لاهوری)

در توحید، خدا نه سمت‌وسوبخش و جهت‌نُما، بلکه سمت‌وسو و جهتِ فرد است.

«برادران محبوبم، بدانید: هر کس باید در شنیدنْ تُند ودر گفتنْ کُند و کُندْخشم باشد.» (عهد جدید، رسالهٔ یعقوب، ۱: ۱۹)

«وَفِی الْأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنِینَ وَفِی أَنْفُسِکمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ» (ذاریات/۲۰ و ۲۱)؛ «و روی زمین برای اهل یقین نشانه‌هایی است. و در خود شما؛ پس مگر نمی‌بینید؟!»

والدین ممکن است جنین حیات‌گرفتهٔ خود را از سرِ تنگدستی امروز یا بیمناکی از تنگ‌دستی فردا، از حق زیستن محروم کنند. هشدار می‌دهد که مکنید. (انعام/۱۵۱؛ اسراء/۳۲) شیطان است که به شما وعدهٔ فقر می‌دهد و اینگونه شما را به ناشایستگی‌ها وامی‌دارد. (بقره/۲۶۸)

چرا محققان فن و عالمان تفسیر در کنار قواعد و اصول باریک‌اندیشانهٔ خود، ذکر نکردند که در میان چند فهم و برداشت متفاوت، آنچه شبیه‌تر به روحِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم باشد، درست‌تر است؟

رحمت، صدرنشین همهٔ احکام است. در هر وضع و حالی که هستی بنگر، تصمیم، قضاوت، اقدام و گفتارت تا چه اندازه با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم سازگار است.

اما قسمت شدنی نابرابر تا با سرشت ابتلایی جهان سازگار باشد. احتمالاً بهره‌مندی یکسان از اسباب دنیوی، هدف ابتلایی زندگی را ممتنع می‌کرد. احتمالاً اگر همه بهرهٔ یکسانی از قدرت جسمانی، هوش، ثروت و... می‌داشتیم امکان رویش و بالیدن را نمی‌داشتیم.

اما قسمت شدنی نابرابر تا با سرشت ابتلایی جهان سازگار باشد. احتمالاً بهره‌مندی یکسان از اسباب دنیوی، هدف ابتلایی زندگی را ممتنع می‌کرد. احتمالاً اگر همه بهرهٔ یکسانی از قدرت جسمانی، هوش، ثروت و... می‌داشتیم امکان رویش و بالیدن را نمی‌داشتیم.

به نظرم می‌رسد وقتی امید و باوری به خدا که همان امر غایی و حقیقتی پهناورتر از جغرافیای مادی جهان است، نداشته باشیم، زیستن ما قرین تنگنا خواهد بود. قرین تنگنا است چرا که افق زندگی را محدود به جهات مادی دانسته‌ایم. وقتی زاویهٔ تماشا محدود است، نگرنده هم محدود خواهد بود.

«وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکا» (طه/۱۲۴)؛ «و هرکس از یاد من دل بگرداند، زندگانی او تنگ خواهد بود.»

قرآن خود را روح می‌نامد، چرا که اتصال عمیق با وحی به آدمی عُمری دوباره و حیاتی تازه عطا می‌کند

«مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَکرٍ أَوْ أُنْثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً»

اهدنا الصراط المستقیم، یعنی پیوسته خواهان حقیقت و درستی‌ام. از طلب و جستجو دست نشسته‌ام. خود را واصل و باریافته نمی‌دانم.

«وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکا» (طه/۱۲۴)؛ «و هرکس از یاد من دل بگرداند، زندگانی او تنگ خواهد بود.»