بریده‌هایی از کتاب قلب قرآن

وابصة بن معبد روایت می‌کند پیامبر به او گفت: «جِئْتَ تَسْأَلُنِی عَنْ الْبِرِّ وَالْإِثْمِ»؛ آمده‌ای از نیکی و بدی سؤال کنی؟ وابصه گفت: بله. فرمود: «إِسْتَفتِ قَلْبَک. الْبِرُّ مَا اطْمَأَنَّتْ إِلَیهِ النَّفْسُ وَالْإِثْمُ مَا حَاک فِی النَّفْسِ وَ تَرَدَّدَ فِی الصَّدْرِ وَإِنْ أَفْتَاک النَّاسُ وَأَفْتَوْک» از قلبت فتوا بخواه. نیکی آن است که دل و درونت بدان آرام و قرار گیرد و بدی آن است که دلت را بخراشد و درونت را متزلزل گرداند، اگر چه همهٔ مردم، چیز دیگری فتوا دهند. (به نقل از سنن دارمی و مسند احمد)

در گذشته متوقف مشو «إِنَّ الْحَسَنَاتِ یذْهِبْنَ السَّیئَاتِ» (هود: ۱۱۴)؛ «خوبی‌ها بدی‌ها را از میان می‌برد.» «إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِک یبَدِّلُ اللَّهُ سَیئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ» (فرقان: ۷۰)؛ «مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته کند پس خداوند بدی‌هایشان را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند.» بهترین شیوهٔ مواجهه با گذشته‌ای که از آن راضی نیستید آباد کردنِ لحظه‌های حال و پیش‌ِ روست. گذشته را با غصه و حسرت نمی‌شود جبران کرد. بدی‌های گذشته را با نیکوکاری‌های امروز می‌توان از میان بُرد. امروزت را که بهتر کنی، دردهای دیروزت تسکین می‌یابند.

إذا مَات الإنسَانُ اِنْقَطَعَ عمَلُه إلا مِن ثلاثْ: صدَقة جاریة، أوْ عِلم ینتفِعُ به، أوْ ولدٌ صالِحٌ یدعوُ له» (به روایت مسلم) «وقتی کسی بمیرد کرده‌های او از حیات باز می‌مانند، مگر سه چیز: صدقه و بخششی که جریان دارد. آگاهی و دانشی که مردم از آن سود می‌بَرند و فرزند صالحی که برای او دعا می‌کند.» این هر سه، چیزی جز تبعات کوشش‌های فردی نیست.

توصیه‌های اخلاقی قرآن در بسیاری مواضع، نزدیک به «اخلاقِ مراقبت» است. قرآن پی در پی به ما تعلیم می‌دهد تا آنانی را که در معرضِ آسیب هستند، دریابیم. آنان که کم‌برخوردارترند. کم‌برخوردار از زیبایی، توانایی جسمی، بینایی، بهرهٔ هوشی، توان ارتباطی، اعتبار اجتماعی، اصل و نسب و هزار و یک چیز دیگر.

قرآن عنایتِ ویژه‌ای دارد به پاسداشتن عدالت در برابر آنان که با دشمنی دارند. هشدار می‌دهد که مبادا دشمنی، ما را از رعایت انصاف و موازین عدالت، بازدارد. (مائده/۸)

به آنان که زیر بار قرض‌اند، عنایت ویژه می‌کند و می‌گوید بر آنکه تنگدست و بی‌نواست، تا زمانی که به گشایشی برسد، مهلت دهید و موعد پرداخت را به تعویق افکنید و اگر دیدید اساساً قادر به بازپرداخت نیست، بهتر است بر او ببخشید. (بقره/۲۸۰)

سه دسته امور هستند که می‌توانند ما را تیره کنند. یکی بلایای این جهانی، دیگری آزارها، حسدها و دشمنی‌های آدمیان و سومی رویگردانی و مسدود کردن دریچه‌های شعور و احساس خود از جهات متعالی وجود. انسداد در برابر وزش‌های روحانی که از منافذ عالَم مادی، به سمت ما می‌آید. شرح صدر، جان دارویی است برای این سه عامل تیرگی‌آور.

دل دریایی دلی است که نمی‌توان با افکندن سنگی آن را تیره کرد. دل دریایی، دل عارفان است که چیزی توانایی تیره کردن آن را ندارد. دریای فراوان نشود تیـره به سنگ عارف که برنجد تُنُک‌آب است هنوز (گلستان، باب دوم

روحِ قرآن، آن دسته از مضامین است که مرتبط با روحیات و نگرش‌های معنوی است. روحیات و نگرش‌هایی از این دست: هستی عبث و باطل نیست؛ زندگی و رنج‌های آن، اسباب آزمایش و ابتلاست؛ رفتارهای ما، آثار متناسب دارند و نظام جهان، اخلاقی است؛ رستگاری در گروِ پارسایی و حدومرزشناسی است؛ آدمی در برابر هم‌نوعان خود مسؤول است و باید در ازایِ احسان‌ِ خدا، به دیگران احسان کند و...

قرآن، به ما دعا کردن را هم می‌آموزد. اینکه چه بخواهیم و چطور بخواهیم، متضمن عالی‌ترین مضامین قرآن است. مگر آدمی چیست جز مطلوب‌ها و جستن‌ها؟ قرآن به ما یاد می‌دهد که چه بخواهیم و چگونه بخواهیم.

از قلبت فتوا بخواه. نیکی آن است که دل و درونت بدان آرام و قرار گیرد و بدی آن است که دلت را بخراشد و درونت را متزلزل گرداند، اگر چه همهٔ مردم، چیز دیگری فتوا دهند.

«إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِک یبَدِّلُ اللَّهُ سَیئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ» (فرقان: ۷۰)؛ «مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته کند پس خداوند بدی‌هایشان را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند.»

روح، قاصد و حاویِ حیات و عاملِ جریان و حرکت است و از این‌رو با دمیدن نفحه‌ای از روحِ خدا، آدمی زندگی می‌یابد. از همین‌روست که عیسی مسیح نیز «روحٌ مِنه» است

شاید کمتر کسی می‌داند که یکی از نام‌های قرآن، روح است

راه راست را باید هر لحظه تحسّس کرد.

مگر آدمی چیست جز مطلوب‌ها و جستن‌ها؟