بریده‌هایی از کتاب انسان در جستجوی معنا

ما که در اردوگاه کار اجباری زندگی می‌کردیم، مردانی را به یاد می‌آوریم که کلبه به کلبه سر می‌زدند و دیگر زندانیان را دلداری می‌دادند و حتی آخرین تکه‌ی نان خود را به آنان می‌بخشیدند. هرچند تعداد این افراد زیاد نبود، امّا همین تعداد هم نشان می‌داد که می‌توان همه چیز را از انسان گرفت مگر یک چیز: آزادی انسان در انتخاب رفتارش در هر شرایط و نیز انتخاب راه خود.

ترس از بی‌خوابی نتیجه‌ی میل مفرد به خواب است. همین میل مفرد خود سبب بی‌خوابی می‌گردد و بیمار را از خواب باز می‌دارد. برای غالب‌شدن بر این ترس، من به بیماران خود می‌گویم سعی نکنند بخوابند بلکه بکوشند که تا حد امکان خود را بیدار نگهدارند.

بدبین فردی است که هر روز با ترس و اندوه به تقویم خود می‌نگرد و برگی از آن جدا می‌کند و با کنده شدن هر برگ کاهش تدریجی تقویم را نظاره می‌کند. امّا کسی که با دیدی فعّال نگاه می‌کند و به حوادثِ آن هجوم می‌برد، برگ‌های جداشده‌ی تقویم زندگی خود را دور نمی‌ریزد، بلکه بر پشت هر برگی یادداشت‌های تازه و مهمّی می‌نویسد و آن را با نظم و ترتیب بر روی برگ‌های جداشده‌ی پیشین می‌گذارد. در این جاست که وی می‌تواند با غرور و مسرت تقویم زندگی خود را اندک اندک از «ناشده‌ها و ناکرده‌ها» به «کرده‌ها و شده‌ها» تبدیل کند و بدین‌گونه با غنای این برگ‌ها و یادداشت‌ها و زندگی سرشار از فعالیت خود خرسند گردد.

اما تنها خلاقیت و لذت‌جویی به زندگی معنا نمی‌بخشد. اگر اصلاً زندگی دارای معنایی باشد، پس باید در رنج کشیدن نیز معنایی نهفته باشد. رنج چون مرگ و سرنوشت، بخش جدایی‌ناپذیر زندگی است و در واقع بدون مرگ و رنج زندگی کامل نمی‌شود.

این باورهای به «جبرگرایی مطلق» ظاهرا یک بیماری همه‌گیر است که مربیان و حتّی بسیاری از پیروان مذاهب را نیز پای‌بند خود کرده است. این معتقدان مذاهب نمی‌دانند که با این نوع تفکر پا به ریشه و اصول عقاید خود می‌زنند، چون ما یا باید بپذیریم که بشر آزاد است و اینکه به خدا باور داشته باشد یا نه و نیز اینکه عقیده‌ای را بپذیرد یا رد کند در غیر این صورت، مذهب فقط پنداری واهی است و آموزش هم چیزی موهوم و فریب‌دهنده. هدف و مشی این دو گروه (مربّیان و واعظان) باید بر آزادی و اختیار وابسته باشد. در غیر این صورت هر دو سرگردانند و در اشتباه.

اندیشه‌ای در من درخشید و برای اوّلین‌بار در زندگی خود حقیقتی را که در ترانه‌های همه‌ی شاعران و در افکار و ذهن حکیمان تراوش می‌کند، با چشم دل می‌دیدم. این حقیقت را که عشق عالی‌ترین و نهایی‌ترین هدفی در زندگی است که بشر در آرزوی رسیدن به آن است. در این هنگام به معنای بزرگترین رازی پی بردم که بشر و اندیشه و ایمان بشری باید آن را آشکار سازد و دانستم که «نجات بشر در عشق و با عشق است.»

امروزه در اروپا، روانشناسان و روانپزشکان به طور آشکار از فروید روی برگردانده‌اند و به تحلیل‌های اگزیستانسیالیستی «هستی درمانی» روی آورده‌اند. این شیوه، چندین وجه مختلف به خود گرفته است که روش «لوگوتراپی» یکی از آن‌هاست. یکی از ویژگی‌های روش فرانکل این است که شیوه‌ی درمانی فروید را رد نمی‌کند، بلکه روش خود را بر اساس تجربه‌های وی منطبق می‌سازد. او حتی با دیگر طرفداران تحلیل اگزیستانسیالیستی نیز سر ستیز ندارد و نظریه خود را با آنان هماهنگ می‌سازد.

فروید ریشه‌ی این «اختلال‌های روان‌پریشی» را دراضطراب‌هایی می‌یابد که در اثر تکانه و انگیزه‌های تعارضی و ناخودآگاه به وجود می‌آید، امّا دکتر فرانکل «نوروزها» را بر چند نوع گوناگون می‌داند و بعضی از آن‌ها را روان‌نژندی نئوژنتیک می‌نامد. یعنی اینکه بیمار از یافتن معناو مسئولیت در زندگی خویش ناتوان است. فروید ناکامی در زندگی جنسی را تأیید می‌نماید، امّا دکتر فرانکل ناکامی را در معناجویی آن می‌داند.

در خلال گذشت زمان و به ویژه در تحوّلات اخیر سنّت‌هایی که ارزش‌های قالبی رفتار او را هدایت و پشتیبانی می‌کرد، یکی بعد از دیگری از میان رفتند. دیگر غریزه‌ای به او نمی‌گوید که چه باید کرد و سنّت هم نمی‌گوید که چه رفتاری شایسته است و انسان حتی نمی‌داند در آرزوی چیست. در نتیجه یا در آرزوی کاری است که دیگران می‌کنند و یا رفتاری می‌نماید که دیگران از او می‌خواهند. در این مرحله او همرنگ و پیرو جماعت می‌شود که این خود نیز پذیرش دیکتاتوری و تبعیت محض از آن است.

کارگران بی‌کار همین وضعیت را دارند، زندگی آنها هم موقتی است و نمی‌توانند برای آینده زندگی کنند و هدفی را دنبال نمایند. پژوهش‌هایی که در مورد کارگران بی‌کار معدن شده است، نشان می‌دهد که آن‌ها گرفتار نوعی «دگرگونی زمانی» یا «تجربه‌ی مرحله‌ای» هستند که حاصل بیکاری است. زندانیان نیز گرفتار همین تغییر «تجربه مرحله‌ای» بودند. در اردوگاه کار اجباری، یک واحد کوتاه زمانی، مثلاً یک روز را ساعت به ساعت با خستگی بی‌پایانی سپری می‌کردند، امّا واحد زمانی طولانی‌تر، مثلاً یک هفته در نظر بسیار زودگذر بود. وقتی به اسیران می‌گفتیم که یک روز از یک هفته طولانی‌تر است همه می‌پذیرفتند

بدبین فردی است که هر روز با ترس و اندوه به تقویم خود می‌نگرد و برگی از آن جدا می‌کند و با کنده شدن هر برگ کاهش تدریجی تقویم را نظاره می‌کند. امّا کسی که با دیدی فعّال نگاه می‌کند و به حوادثِ آن هجوم می‌برد، برگ‌های جداشده‌ی تقویم زندگی خود را دور نمی‌ریزد، بلکه بر پشت هر برگی یادداشت‌های تازه و مهمّی می‌نویسد و آن را با نظم و ترتیب بر روی برگ‌های جداشده‌ی پیشین می‌گذارد.

بسیاری از افرادی که امروزه به روان‌پزشکان روی آورده‌اند در گذشته به علمای دینی مراجعه می‌کرده‌اند.

«آیا این همه رنج‌ها و مرگ‌هایی که در پیرامون ماست معنایی دارد؟» زیرا اگر در این همه رنج و مرگ معنایی نباشد، پس در بقا و ماندگاری هم معنایی نخواهد بود. و اگر معنای زندگی به این تصادفات بستگی داشته باشد، چه از آن نجات یابیم و چه نیابیم، زندگی ارزش زیستن را نخواهد داشت!

گاهی در زندگی وضعی به وجود می‌آید که انسان از انجام کاری محروم گشته یا آنکه نمی‌تواند کامیاب شده و از زندگی خود لذت ببرد. امّا چیزی که اجتناب‌ناپذیر است، رنج است. با قبول پذیرش شجاعانه رنج، زندگی تا واپسین لحظاتِ عمر پر معنی خواهد بود.

معنای حقیقی زندگی را باید در جهان و پیرامون خود جست نه در درون ذهن و روان خود

در زندگی ماشینی امروزی بی‌حوصلگی و ملالت بیش از پریشانی و اضطراب انسان را به سوی روانپزشکان سوق می‌دهد. با ماشینی شدن و کم‌شدن ساعات کار، این مسأله بحرانی‌تر می‌شود. زیرا اوقات فراغت افراد افزایش می‌یابد و متأسّفانه مردم نمی‌دانند که با این زمان آزاد خود چه کنند.

«انسان برای ابد محکوم است که میان دو قطب متضادِ پریشانی و اضطراب از یک سو و اندو و رنج از سوی دیگر در کشش باشد»

دیگر غریزه‌ای به او نمی‌گوید که چه باید کرد و سنّت هم نمی‌گوید که چه رفتاری شایسته است و انسان حتی نمی‌داند در آرزوی چیست.

انسان در این مواقع عملاً با شبه ارزش‌ها روبه‌روست (بهترین مثال در این باره تزویر و تعصب است)

«من به جای امکانات درگذشته‌ی خود، اکنون واقعیات را در اختیار دارم. نه تنها واقعیاتی از کارهای انجام شده، بلکه از عشق‌ها و رنج‌ها که شجاعانه از عهده‌ی انجام آن‌ها برآمدم و بر آن‌ها پیروز شدم، غرورآمیزتر از هر چیز است و این گذشته حسادت و رشک مرا برنمی‌انگیزد.