بریده‌هایی از کتاب انسان در جستجوی معنا

افراد حساسی که به یک زندگی روشنفکرانه‌ی غنی و پربار عادت کرده بودند (این‌ها افرادی بودند که اکثرا قدرت بدنی کمتری داشتند)، شاید از لحاظ جسمی نسبت به دیگران درد و سختی بیشتری می‌کشیدند، امّا به زندگی باطنی آنان آسیب کمتری می‌رسید. آنان می‌توانستند از محیط وحشتزای زندگی خارج، به درون دنیای غنی و افکار و خیالات خود پناه جویند. شاید به همین علت بود که برخی از زندانیان ضعیف و ناتوان بهتر از زندانیان قوی و نیرومند شرایط سخت زندان را تحمّل می‌کردند.

این مسأله را «واپس‌روی روحی» می‌نامیدند. یعنی بازگشت به یک نوع زندگی ذهنی ابتدایی. در چنین شرایطی آرزوها و آمال زندانی در خواب‌هایش پدیدار می‌شدند. زندانی معمولاً چه چیزهایی را در خواب می‌دید؟ نان، شیرینی، سیگار، حمام گرم ... و چون این خواسته‌های ساده در بیداری فراهم نمی‌شدند، بنابراین به شکل رؤیا نمود پیدا می‌کردند.

«عشق از وجود مادی معشوق برتر و بالاتر است و معنی حقیقی و ژرف خود را در هستی و وجود روحانی او می‌یابد، حال دیگر تفاوتی نمی‌کند که محبوب حضور داشته باشد یا نداشته باشد، زنده باشد یا نباشد!»

اکنون اگر کسی از ما در مورد مفهوم و حقیقت گفتار داستایفسکی بپرسدکه می‌گفت: «آدمیزاد موجودی است که می‌تواند به همه چیز خو بگیرد» می‌گوییم: «آری، ولی نپرسید چطور.»

در اردوگاه کار اجباری اسیران، هر حادثه‌ای سبب می‌شود تا زندانی امید به آینده را از دست دهد. همه‌ی هدف‌های عادی زندگی از او گرفته می‌شود. تنها چیزی که برایش باقی می‌ماند «آخرین آزادی» است. آزادی در انتخاب روش اندیشیدن و روبروشدن با حوادث جانبی.

زندگی فعال فرصتی برای دست‌یابی به ارزش‌ها در کارهای خلاقانه است و زندگی انفعالی نیز فرصتی برای به دست آوردن کمالات در تجربه‌ی زیبایی‌ها، هنر و طبیعت را فراهم می‌آورد، امّا آن زندگی‌ای که نه فعال است و نه انفعالی نیز امکان دست یابی به معیارهای انگشت شمار اخلاقی را فراهم می‌آورد.

چون تصوری دقیق از عواطف رنج کشیده بیابیم، دیگر عواطف رنجی نخواهند کشید.

هرچند چنین تصوراتی همراه با یک آرامش روانی زودگذر و واهی همراه است، امّا بی‌تردید این تصوّرات واهی در برابر حقیقت آشکار و تلخ زندگی بی‌خطر نخواهد بود.

نمونه‌ی ساده و آشکار این مسأله چیزی است که آن را «پریشانی یکشنبه‌ها» نامگذاری کرده‌اند. «پریشانی یکشنبه‌ها» دلتنگی و افسردگی‌های ویژه‌ای است که معمولاً در روزهای تعطیل یکشنبه‌ها ــ به خاطر اینکه افراد به کاری مشغول نیستند ــ به سراغ افراد می‌آید. و عامل آن هجوم افکاری است که فرد در روزهای کاری و اوقات مشغول به کار به آن نمی‌اندیشد. امّا در روزهای تعطیل گریبان وی را می‌گیرد و شخص چنین می‌اندیشد که ارزش و معنایی در زندگی‌اش وجود ندارد.

آنچه انسان لازم دارد، حالت سکون، تعادل و «بی تنشی» نیست، بلکه تلاش و مبارزه‌ای است برای رسیدن به هدفی شایسته که ارزش آن را دارد.

یعنی انسان سازنده‌ی آن چیزی است که هست و خواهد بود و باید باشد.

«عشق از وجود مادی معشوق برتر و بالاتر است و معنی حقیقی و ژرف خود را در هستی و وجود روحانی او می‌یابد، حال دیگر تفاوتی نمی‌کند که محبوب حضور داشته باشد یا نداشته باشد، زنده باشد یا نباشد!»

امّا، من نمی‌خواهم درباره‌ی کار زندانیانی داوری کنم که نسبت به رفقای خود تبعیض قایل می‌شدند و برخی را بر برخی دیگر ترجیح می‌دادند. کیست که در این دنیای وانفسا و نبرد میان مرگ و زندگی که دیر یا زود به سراغشان می‌آید، کسی را به خاطر اولویت دادن به دوستانش ملامت نماید. هیچ‌کس چنین حقّی ندارد، مگر کسی که نخست با کمال صداقت و راستی با خود عهد ببند که اگر او هم به جای آن شخص بود، چنین کاری نمی‌کرد.

آن‌ها هرگز احساس انسانی را درک نخواهند کرد که در گودالی ایستاده و انتظار صدای سوتی را می‌کشد که تنها زمان استراحت، یعنی ساعت نه و نیم تا ده صبح، را اعلام نماید.

دیگر غریزه‌ای به او نمی‌گوید که چه باید کرد و سنّت هم نمی‌گوید که چه رفتاری شایسته است و انسان حتی نمی‌داند در آرزوی چیست. در نتیجه یا در آرزوی کاری است که دیگران می‌کنند و یا رفتاری می‌نماید که دیگران از او می‌خواهند.

آنچه انسان لازم دارد، حالت سکون، تعادل و «بی تنشی» نیست، بلکه تلاش و مبارزه‌ای است برای رسیدن به هدفی شایسته که ارزش آن را دارد.

در این کتاب، دکتر فرانکل تجربه و آزمون‌هایی را تبیین می‌کند که باعث ایجاد و توسعه‌ی روش درمانی «لوگوتراپی» شدند. او مدت زیادی در اردوگاه کار اجباریِ نازیان، اسیر بود و همه چیز خود را از دست داد. پدر، مادر و همسرش یا در اردوگاه اسیران به کوره‌های آدم‌سوزی سپرده

در این خصوص می‌توان مثل معروفی را که می‌گوید: «میل، پدر اندیشه است» به عبارت «ترس، مادر واقعه است» تغییر داد.

معنای زندگی همیشه در تغییر است، امّا هرگز محو و نابود نمی‌شود. بر طبق روش «لوگوتراپی» این معنا را به سه طریق می‌توان دریافت کرد. 1ـ با انجام کاری شایسته. 2ـ با تجربه و درک «ارزشِ» والا. 3ـ با تحمل درد و رنج.

باید دانست که کوشش انسان در راه یافتن معنا و ارزش وجودی وی در زندگی ممکن است به جای تعادل، «هیجان و تنش» در وی پدید آورد. اما همین هیجان است که یکی از عوامل تفکیک‌ناپذیر بهداشت روان است. به اعتقاد من، در دنیا چیزی وجود ندارد که بیش از یافتن «معنای وجودی» در زندگی به انسان کمک کند.