بریده‌هایی از کتاب آشنایی با چند مفهوم کلیدی اخلاق

واضح است که کمک گرفتن هم، معمولاً از یک امر سهل‌تر برای یک امر سخت‌تر است، اما در عین حال قرآن کریم می‌فرماید همین کار هم برای کسانی که خشوع ندارند، سخت است و نمی‌توانند به دو امر «نماز» و «روزه» مبادرت بورزند و یا از آنها کمک بگیرند. لابد دلیلش همان «دل ندادن» است و یا اهتمام نورزیدن، که باعث تزکیه و صفای باطن انسان می‌شود. مثلاً اگر کسی نماز را با تأخیر خواند و یا آن را سبک شمرد، طبیعی است که نمی‌تواند از چنین نمازی برای آسان کردن دیگر امور خود بهره بگیرد.

۸. و به ایشان اجر عظیم می‌دهد: وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظیمٌ (سوره آل عمران، آیه ۱۷۹) ۹. رحمت خود را بر متّقین واجب کرده است: وَ رَحْمَتی وَسِعَتْ کُلَّ شَی‌ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذینَ یتَّقُونَ وَ یؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ الَّذینَ هُمْ بِآیاتِنا یؤْمِنُونَ (سوره اعراف، آیه ۱۵۶)

۵. در این دنیا خدا با متّقین است: وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ (سوره بقره، آیه ۱۹۴) ۶. و در آن دنیا وفودشان و ورودشان به محضر خدای رحمن است: یوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقینَ إِلَی الرَّحْمنِ وَفْداً (سوره مریم، آیه ۸۵) ۷. خدا فقط از اهل تقوا قبول می‌کند: إِنَّما یتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقینَ (سوره مائده، آیه ۲۷)

۱. هدایت مخصوص متّقین: ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیبَ فیهِ هُدی لِلْمُتَّقینَ (سوره بقره، آیه ۲) ۲. و عاقبت ویژهٔ آنان است: فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقینَ (سوره هود، آیه ۴۹) ۳. سرای آخرت برای ایشان: وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقینَ (سوره زخرف، آیه ۳۵) ۴. و جنّت ارزانی آنهاست: وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقینَ (سوره شعراء، آیه ۹۰)

رهایی (از دشواریهای مسیر عبودیت) فقط با اخلاص میسّر می‌شود. الکافی، ج ۲، ص ۴۶۸، باب أنَّ الدعاء سلاح المؤمن، ح ۲.

اخلاص هدف نهایی دین است. غررالحکم، ص ۸۳، فی آثار التوحید، ح ۱۳۴۰.

اجازه بدهید به‌جای همهٔ حرف‌هایی که دربارهٔ تقوا باید می‌زدیم و هیچ نگفتیم، یک‌بار دیگر با زبان روزه تقوا را معرفی کنیم. تقوا یعنی تغییر دادن وضع طبیعی و تسلط پیدا کردن بر حیات حیوانی. تقوا یعنی نشان دادن قدرت خداپرستی در متن نیازهای طبیعی در جریان شنا کردن برخلاف مسیر رودخانه‌های خراب‌کنندهٔ دنیا.

تزکیه مفهومی عمیق‌تر از تربیت است و نیز یک نوع عملیات خاص تربیتی جهت‌دار است. «تربیت» ممکن است تنها به تنظیم رفتار انسان و تغییر برخی گرایش‌ها بینجامد، و به اصلاح بنیان‌ها کاری نداشته باشد. در حالی که «تزکیه» به ریشه‌ها می‌پردازد و زمینه‌های هرگونه خرابی را در روح انسان از بین می‌برد. در جملهٔ قبل به کلمهٔ «زمینه» بیشتر توجه کنید. اگر جایی زمینه‌های خرابی از بین برود، خلاصی از شر بدی‌ها و اخلاص در خوبی‌ها پدید خواهد آمد.

اگر قلبی بتواند تنها برای یکی بتپد، معنای زندگی را درک می‌کند و مزهٔ حیات را می‌فهمد.

اساساً جایزه‌های خدا عموماً حالت نقد ندارد و نسیه پرداخت می‌شود.

مهم‌ترین کاری که باید برای حفظ اخلاص انجام دهیم، مراقبت کردن از دل و کنترل آن چیزهایی است که ناخواسته به دل خطور می‌کند.

ممکن است برای حفظ اخلاص، از اول مجبور شویم بعضی از کارها را اساساً انجام ندهیم. چون می‌دانیم این کارها را نمی‌توانیم مخلصانه انجام دهیم. البته این تنها در صورتی است که آن کارها، کارهای لازم و واجبی نباشند، و بشود آنها را ترک کرد.

برای ما سخت است که عالِم به فواید اعمال خود باشیم و در عین‌حال بتوانیم مخلص هم بمانیم. و راحت‌تریم اگر از فایدهٔ عمل خبر نداشته باشیم یا فایده‌ای برای ما نداشته باشد و حتی ضرر هم داشته باشد، تا بتوانیم به سهولت به رفتار مخلصانه دست یابیم. ولی این یک واقعیت است که اگر دانای به فایدهٔ عملِ خود بودیم و در عین‌حال آن را درنظر نگرفتیم، اخلاص ارزشمندی پیدا خواهیم کرد. و الا بله اخلاص عامیانه راحت‌تر است از اخلاص عالمانه.

ولی مهم‌ترین کاری که باید برای حفظ اخلاص انجام دهیم، مراقبت کردن از دل و کنترل آن چیزهایی است که ناخواسته به دل خطور می‌کند. و این هم البته کار بسیار دشواری است.

ویژگی دیگر حکمت آن است که موضوع آن یا حقایق عالم است و یا دقایق دین. حقایق عالم هستی، که زندگی ما در آن شناور است در مشت حکیم مانند دانه‌های تسبیح قابل شمارش است و نقشه‌های سنت‌های الهی که بستر حرکت‌های ما و بازتاب‌های آن‌هاست، توسط حکیم قابل رؤیت است. گویا حکیم از قواعد حاکم بر حیات بشر خبر دارد

وقتی احساس می‌شود، کسی کار خوبی را انجام می‌دهد، اما غرضی که دارد غیر از یک انگیزهٔ خوب و مورد انتظار است، آدم‌ها از چنین رفتاری بدشان می‌آید، و از چنین آدمی کمتر خوششان می‌آید. و اساساً همه از آدم متظاهر و مکّار به سرعت متنفّر می‌شوند.

تزکیه به عنوان یک مفهوم قرآنی، هم یکی از غایات کمال و هم یکی از راه‌های سعادت انسان شمرده شده است. هم باید با تزکیه کردن به بارگاه خوب‌بودن راه یافت، و هم باید به مقام تزکیه‌شدگی که شامل تمام پاکی‌ها و پیراستگی‌هاست بار یافت. تزکیه مفهومی عمیق‌تر از تربیت است و نیز یک نوع عملیات خاص تربیتی جهت‌دار است. «تربیت» ممکن است تنها به تنظیم رفتار انسان و تغییر برخی گرایش‌ها بینجامد، و به اصلاح بنیان‌ها کاری نداشته باشد. در حالی که «تزکیه» به ریشه‌ها می‌پردازد و زمینه‌های هرگونه خرابی را در روح انسان از بین می‌برد.

ضرورت تزکیه به هر حال برای درک بهتر ضرورت تزکیه، خوب است این نکته را هم بدانیم که اگرچه ما آدم‌ها با نهادی پاک به دنیا می‌آییم، ولی به مرور بدی‌هایی در ما شکل می‌گیرد، که ناشی از برخی خصلت‌های دنیا و عموم بی‌دقتی‌های ماست. شاید علت استعداد زیاد ما آدم‌ها برای آلوده شدن این است که روح انسان آن‌قدر لطیف است و روند رشد و کمال آن‌قدر دقیق است که با کوچک‌ترین غفلت، غبار بدی روی زیبایی‌های دل انسان را می‌پوشاند، و حتی باید گفت: هرچه دقت کنی باز این اتفاق رخ خواهد داد.

راه عملی‌تری که برای ایجاد محبت نسبت به تقوا می‌توانیم در پیش بگیریم این است که لباس تقوا را در قامت برازندهٔ اهل تقوا نظاره کنیم. بی‌شک دل که چه عرض کنم، روح از جسم ما خواهد ربود. این اتفاقی است که یکبار افتاده است. آقای همام که شأن او خطبهٔ همام را نازل کرد و به دلیل اصرار او، توصیف متّقین بر لبان دُرَربار امیرالمؤمنین (روحی‌لکلامه‌الفداء) جاری شد، آن‌قدر مست و مدهوش اوصاف اهل تقوا شد، که در همان سرمستی و دلدادگی جان داد و روحش برای ابد به آسمان‌ها پرواز کرد.

آقای همام که شأن او خطبهٔ همام را نازل کرد و به دلیل اصرار او، توصیف متّقین بر لبان دُرَربار امیرالمؤمنین (روحی‌لکلامه‌الفداء) جاری شد، آن‌قدر مست و مدهوش اوصاف اهل تقوا شد، که در همان سرمستی و دلدادگی جان داد و روحش برای ابد به آسمان‌ها پرواز کرد.