بریده‌هایی از کتاب آشنایی با چند مفهوم کلیدی اخلاق

اخلاص نقطهٔ نهایی خوب بودن و هدف غایی دینداری معرفی شده است

یک عارف همیشه به پرواز می‌اندیشد، برای او چیزی جز اوج‌گرفتن در آسمان لایتناهی، آرام‌بخش نیست. سنگینی برای او مانند مرگ است. و خستگی از بارکشیدن‌های بی‌حاصل و زمین‌گیرکننده، برایش بالاترین درد است. آسودگی از درد چه لذتی دارد؟ او از زکات صیام همان لذت را می‌برد. اوج‌گرفتن چه نشاط و هیجانی دارد؟ او از هر اقدامی که زکات او باشد و موجب تزکیهٔ جان او، همان احساس را پیدا خواهد کرد.

بیایید برای عاشقی رفع مانع وصال کنید، و یا موجبات پایان یافتن فراق او را فراهم آورید، آن‌گاه خواهید دید او که به هیچ‌کس و هیچ‌چیز جز معشوق خود نمی‌اندیشد و اعتنا نمی‌کند، چگونه به یکباره به شما لبخند می‌زند و متشکرانه نگاه پرمحبت خودش را نثار چشمان گره‌گشای شما می‌نماید. پس عاشقانهٔ موضوع از این قرار است: روزه، به‌خاطر رفع موانع وصال، عامل لذتی عمیق و حلاوتی عاطفی در روزه‌دار عاشق می‌شود، که احساس نزدیک‌تر شدن به معشوق و بوی پیراهن یوسف را برایش به ارمغان می‌آورد.

و درآیات قرآن هم، آنجا که سخن از هدف بعثت انبیاء است، تزکیه یکی از دو رکن رسالت پیامبران به‌شمار می‌آید

حضرت علامه طباطبائی (رحمت‌الله‌علیه) در تفسیر المیزان می‌فرمایند: «کلمهٔ تزکیه که مصدر «یزَکِّیهِم» است، مصدر باب تفعیل است، و مصدر ثلاثی مجرد آن «زکات» است، که به معنای نموّ صالح است؛ نموّی که ملازم خیر و برکت باشد.» ولی همیشه کلمهٔ «زکات» در جاهایی استفاده شده است که یک نوع کم کردن، مقدمهٔ زیاد شدن و فزونی یافتن شده است. مانند زکات مال که موجب برکت در اموال می‌شود، یا زکات علم که همان نشر آن است و موجب افزایش آن می‌گردد. به این ترتیب گویا تزکیه بیشتر از اینکه «پاک نگاه داشتن» معنا بدهد، «پاک کردن» معنا می‌دهد.

تزکیه به عنوان یک مفهوم قرآنی، هم یکی از غایات کمال و هم یکی از راه‌های سعادت انسان شمرده شده است.

یکی از تأثیرات رمضان، تزکیهٔ روح انسان است؛ همچنان‌که روزه زکات جسم شمرده شده است.

همیشه به عملیات تزکیه نیاز است، تا با پاک کردن روح از زایدات که منشاء بدی‌ها هستند، جلوی ریشه دواندن آنها گرفته شود و زمینه برای کاشتن نهال خوبی‌ها در دل و آماده ساختن روح برای رویش فضائل فراهم گردد

«الْإِخْلَاصُ سِرٌّ مِنْ سِرِّی أُودِعُهُ فِی قَلْبِ مَنْ أَحْبَبْتُهُ؛ اخلاص سرّی از اسرار من است. آن را در قلب هرکس که دوستش داشته باشم به ودیعه می‌گذارم.»

«بِتَزکِیةِ النَّفسِ یحصُلُ الصَّفاءُ؛ با تزکیهٔ نفس است که صفا (ی روح) حاصل می‌شود.» و درآیات قرآن هم، آنجا که سخن از هدف بعثت انبیاء است، تزکیه یکی از دو رکن رسالت پیامبران به‌شمار می‌آید: «یزَکِّیهِمْ وَ یعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ؛ (رسول‌خدا قلب و روحِ) آنان را پاک نموده و کتاب و حکمت بدیشان تعلیم می‌دهد.» و آنجا که سخن از سعادت انسان است، شرط رستگاری به حساب می‌آید: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی؛ یقیناً رستگار شد، آن کس که تزکیه کرد.»

تقوا کلمه‌ای فقط برای ترک و ترس نیست؛ محل جمع همهٔ خوبی‌ها و ترک همهٔ بدی‌هاست؛

ممکن است برای حفظ اخلاص، از اول مجبور شویم بعضی از کارها را اساساً انجام ندهیم. چون می‌دانیم این کارها را نمی‌توانیم مخلصانه انجام دهیم. البته این تنها در صورتی است که آن کارها، کارهای لازم و واجبی نباشند، و بشود آنها را ترک کرد.

حضرت زهرای اطهر (سلام‌الله‌علیها) حکمت وجوب روزه را تسهیل در تثبیت اخلاص بیان فرمودند: «فَرَضَ اللَّهُ الصِّیامَ تَثْبِیتاً لِلْإِخْلَاص».

حکمت اساساً یک آگاهی نیست، بلکه نوعی «توانایی» در میدان آگاهی است. حکمت نوعی خوش‌فهمی است. و قدرت فهمیدن است، بی‌مقدمه و بی‌معطّلی. حکمت نوعی قدرت حدس است و سرعت درک؛ مانند آنچه در طبابت به آن حدس بالینی گفته می‌شود. حکیم با این توانایی، می‌تواند از جزئی به کلی راه یابد و راه طولانی تفحّص را کوتاه نماید. او از مختصر حوادثی که می‌بیند قواعدی کشف می‌نماید، که برای یک عالِم ممکن نیست. حکمت، توانایی از بالا نگاه کردن است و در عین حال از نزدیک مشاهده کردن. جزئیات را درست دیدن و کلیات آن را درست فهمیدن.

تقوا یعنی تغییر دادن وضع طبیعی و تسلط پیدا کردن بر حیات

این پیامبر اعظم (ص) است که به ما اطلاع داده است که خداوند متعال می‌فرمایند: «لَا أَطَّلِعُ عَلَی قَلْبِ عَبْدٍ فَأَعْلَمَ مِنْهُ حُبَّ الْإِخْلَاصِ لِطَاعَتِی لِوَجْهِی وَ ابْتِغَاءِ مَرْضَاتِی إِلَّا تَوَلَّیتُ تَقْوِیمَهُ وَ سِیاسَتَهُ؛ اگر از دل بنده‌ام خبر یابم، و در آن دل دوست داشتن اخلاصِ در عبادتم و جلب رضایت خود را ببینم، مسلماً متولّی راست کرداری و تدبیر امورش خواهم شد.» همین‌که خدا از تمایل ما اطلاع پیدا کند، چنین آثاری دارد؛ وقتی این تمایل را در جریان فرمان‌برداری بندهٔ خود ببیند چه خواهد کرد؟

ولی این یک واقعیت است که اگر دانای به فایدهٔ عملِ خود بودیم و در عین‌حال آن را درنظر نگرفتیم، اخلاص ارزشمندی پیدا خواهیم کرد. و الا بله اخلاص عامیانه راحت‌تر است از اخلاص عالمانه

اگر کسی توانست غیر خدا را به دل راه ندهد و از کسی جز خدا چشم‌داشت نداشته باشد و به تمام تشویق‌ها و تنبیه‌های دنیا و اهل آن بی‌اعتنا باشد، کار بزرگی انجام داده است.

اخلاص یعنی انگیزهٔ اعمال ما فقط برای جلب رضایت خدا باشد، و حتی دوست نداشته باشیم کس دیگری از کارهای خوب ما خبر داشته باشد، و قلب خود را از لبخند رضایت دیگران و موقعیت‌پیداکردن در نزد دیگران بی‌نیاز ببینیم، چه رسد به اینکه بخواهیم خودنمایی کنیم و از دیگران به‌وسیلهٔ خوب بودن و بندگی خدا دلبری نماییم

همین‌جا نکته‌ای وجود دارد که شاید در این نکته، رابطه‌ای بین «اخلاص» که ثمرهٔ روزه است و «دستهای شیطان» که در رمضان بسته است، نهفته باشد. اگر اخلاص، ابلیس رجیم را این‌قدر درمانده می‌کند، لابد همیشه بیشترین فشارهایش را هم، برای از بین بردن اخلاص بندگانِ خدا وارد می‌کند. و در رمضان هم که خدا می‌خواهد بندگانِ مهمان او، در آسودگی ضیافت، دمی از شرّ شیطان در امان باشند، لابد دسترسی به اخلاص را راحت‌تر می‌کند.