بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

مشکل اصلی آنجایی است که عیب بر خود انسان پوشیده بماند و انسان متوجه وجود چنین عیبی در خودش نشود که بخواهد آن را اصلاح کند

حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «کفی بِالمَرءِ غَباوَةً أن ینظُرَ مِن عُیوبِ النّاسِ إلی ما خَفِی عَلَیهِ مِن عُیوبِه؛ در کودنی آدمی همین بس که عیب‌های مردم را ببیند و عیب‌های خودش بر او پوشیده بماند.»

یک بدی پنهان، بیشتر از یک بدی آشکار خطرناک است. و یا پنهان ماندن یک خوبی آسیبی دارد که خود آن خوبی اگر آشکار می‌شد این آسیب را نداشت.

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «طَلَبْتُ الْخُضُوعَ فَمَا وَجَدْتُه إِلَّا بِقَبُولِ الْحَقِّ. اقْبَلُوا الْحَقَّ فَإِنَّ قَبُولَ الْحَقِّ یبَعِّدُ مِنَ الْکبْر؛ خضوع را جستجو کردم، پس آن را نیافتم مگر در قبول کردنِ حقّ. حقّ را بپذیرید چراکه پذیرش حق، انسان را از کبر جدا می‌کند.»

تکبّر یعنی خود را بزرگ پنداشتن؛ و بزرگی پوشالی خود را دوست داشتن؛ و برای حفظ آن، با خوبی‌ها و خوبان عالم جنگیدن؛ و بزرگ‌تر از خود را تحمل نکردن. تکبّر یعنی یکی از اینها و یا همهٔ اینها. البته در مباحث آینده با معنای تکبّر بیشتر آشنا خواهیم شد. تکبّر اندک یعنی کمی «منم» زدن، نَمی علاقه به «تفوّق» بر دیگران داشتن، یک ذره ناراحت شدن از «انتقاد» بجا، کمی سخت‌گیری در «پذیرش» حرف حق، و آنجا که باید، کمی انعطاف‌پذیر نبودن.

تکبّر در هر مرتبه‌ای به همان نسبت نابودکننده است.

حتی برای آدم‌های بد هم نباید قیافه گرفت.

هرگاه متواضعان امت مرا دیدید در مقابلشان تواضع کنید و زمانی که با متکبّران برخورد کردید بر آنها تکبّر کنید که این رفتار موجب ذلت و خواری متکبّران می‌شود.» (مجموعهٔ ورام، ج ۱، ۲۰۱)

هر که باور داشته باشد که از دیگران برتر است از مستکبران است. [راوی می‌گوید] به ایشان عرض کردم: اگر نظرش این باشد که با دیدن گنه‌آلوده بودن دیگری و سلامت [دور از گناه بودن] خودش، از او برتری دارد، چه؟ فرمود: هیهات! هیهات! (چگونه چنین عقیده‌ای پیدا می‌کند) با اینکه شاید گناه او آمرزیده شود ولی تو بازداشت شوی و مورد بازپرسی قرار گیری.»

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «کفَی بِالْمَرْءِ کیساً أَنْ یعْرِفَ مَعَایبَهُ و کفَی بِالْمَرْءِ جَهْلًا أَنْ یجْهَلَ عَیبَهُ؛ از زیرکی برای یک انسان همین بس است که معایب خود را بشناسد و از جهالت و نادانی فرد هم همین بس است که عیب‌های خود را نشناسد.»

در تعبیر زیبایی، خداوند متعال تکبّر را عامل بسته شدن درهای آسمان به روی انسان بیان می‌کند: «إِنَّ الَّذینَ کذَّبُوا بِآیاتِنا وَ اسْتَکبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ؛ به تحقیق کسانی که آیات و نشانه‌های ما را تکذیب کردند و در برابر آنها تکبّر ورزیدند، (هرگز) درهای آسمان به روی آنها گشوده نخواهد شد.» دیگر چگونه می‌توان انتظار داشت که ذره‌ای معنویت نصیب چنین افرادی شود؟ تکبّر می‌تواند اهل طاعت را نابود کند، چه رسد به اهل معصیت.

اساساً آشکار شدنِ بدی‌ها و اینکه انسان بداند چه عیوبی دارد، آن قدر ارزش دارد که گاهی می‌ارزد یک خطا و لغزش این آگاهی را به انسان بدهد.

اگر کسی با معرفت و محبت به حق، دلش صفا پیدا نکند و از تکبّر پاک نگردد، رنج‌ها و مشکلات آن‌چنان او را در تنگنا قرار خواهند داد که تکبّرش زائل شود. هرچند مشکلات برای خوبان هم وجود دارد و آنان را نیز برای نابود کردن تکبّر کمک خواهد کرد.

تکبّر فقط این نیست که قیافه بگیریم، باد به غبغب بیندازیم یا صدایمان را کلفت کنیم، اینها صورت‌های ابتدایی و کودکانهٔ تکبّر هستند. اگر حرفِ حقّی به ما عرضه شد و آن را نپذیرفتیم، در واقع «متکبّر» هستیم، به همین سادگی!

اساساً خداوند متعال، به انسان استعداد درک عیوب خود را عطا کرده است. فرمود: «فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها»

بی‌شک مهم‌ترین حکمت رنج‌های دنیا کنترل تکبّر ماست، همان‌گونه که خداوند متعال فرمود: «کلاَّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَیطْغی*أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی؛ چنین نیست (که شما می‌پندارید) به یقین انسان طغیان می‌کند، از اینکه خود را بی‌نیاز ببیند.»

یکی از راه‌های از بین بردنِ تکبّر «استغفارِ زیاد» است. امام زین‌العابدین (ع) می‌فرماید: «مَنْ قَالَ ‹أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیهِ› فَلَیسَ بِمُسْتَکبِرٍ»

«استَعیذُوا باللّهِ مِن لَواقِحِ الکبرِ کما تَستَعیذُونَهُ مِن طَوارِقِ الدَّهرِ؛ از عوامل تکبّرزا به خدا پناه برید، همان‌گونه که از بلاها و پیشامدهای سخت روزگار به او پناه می‌برید.»

یکی از راه‌های مقابله با تکبّر این می‌شود که به آن اهمیت دهیم، آن را خطرناک بدانیم و از آن تنفر داشته باشیم. تنفر از هر رذیله‌ای موجب می‌شود مانند لیزری که به یک غده می‌اندازند تا آن را نابود کنند، به تدریج آن رذیله نابود و مضمحل شود. یکی از راه‌های نابود ساختن هر رذیله‌ای آن است که از تجلی آن در رفتار جلوگیری کنیم. بنابراین اگر احساس تکبّر خواست ما را وادار به رفتار یا گفتاری نماید، ما باید تلاش کنیم که آن را انجام ندهیم. این موجب می‌شود که کم‌کم تکبّر در وجود ما تضعیف و در نهایت نابود شود.

یکی از دلایل مهم پنهان ماندن تکبّر، شباهت آن با برخی صفات خوب است؛ صفاتی مانند «عزت نفس» و یا «غرور معقولی» که حفظ آن مایهٔ پرهیز از ذلت و خواری می‌شود. وقتی می‌خواهیم عزت خود را حفظ کنیم، چه بسا دچار تکبّر شویم و عدم تشخیص مرز بین این دو موجب پنهان ماندن تکبّر شود.