بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

انسان چون خودش را دوست دارد، گناهِ خود را کوچک و کار ثواب خود را بزرگ می‌بیند. در حالی که هم گناه او بزرگ‌تر از آن چیزی است که می‌پندارد و هم ثواب او کوچک‌تر از آن چیزی است که تصور می‌کند.

امتحانات الهی گاهی از اوقات انسان را در وضعیت دشواری قرار می‌دهند. هر چقدر فشارها افزایش پیدا می‌کند، احتمال آشکار شدن نقاط ضعف انسان بیشتر می‌شود. خوش به حال آدم‌های متوجه و مراقب.

گرچه گناه کردن بسیار زشت و ناپسند است، امّا همان طور که در برخی روایات اشاره شده است، می‌توان گفت نکتهٔ مثبتی هم در گناه وجود دارد و آن اینکه گناه، درونِ انسان را برای او رو می‌کند و بدی‌های پنهانش را لو می‌دهد و همین مسئله عُجب را در وجود انسان نابود کرده و سبب نجات انسان می‌شود.

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «وَ لَکنَّ اللَّهَ یخْتَبِرُ عِبَادَهُ بِأَنْوَاعِ الشَّدَائِدِ وَ یتَعَبَّدُهُمْ بِأَنْوَاعِ الْمَجَاهِدِ وَ یبْتَلِیهِمْ بِضُرُوبِ الْمَکارِهِ، إِخْرَاجاً لِلتَّکبُّرِ مِنْ قُلُوبِهِمْ؛ خداوند بندگان خود را با انواع سختی‌ها می‌آزماید، و با مشکلات زیاد به عبادت می‌خواند، و به اقسام گرفتاری‌ها مبتلا می‌سازد، تا کبر و خود پسندی را از دل‌هایشان خارج کند.»

تکبّر فقط این نیست که قیافه بگیریم، باد به غبغب بیندازیم یا صدایمان را کلفت کنیم، اینها صورت‌های ابتدایی و کودکانهٔ تکبّر هستند. اگر حرفِ حقّی به ما عرضه شد و آن را نپذیرفتیم، در واقع «متکبّر» هستیم

«مَعرِفَةُ المَرءِ بِعُیوبِهِ أنفَعُ المَعارِفِ؛ معرفت و شناخت انسان نسبت به عیوبش، سودمندترین معرفت‌هاست.»

وقتی به پاک شدن روحمان از صفت تکبّر اهمیت ندهیم، آن را نمی‌بینیم.

وقتی دیدید تا خوبی کسی را می‌شنوید، به دنبال خوبی‌های خودتان می‌گردید که کم نیاورید و یا به دنبال بدی‌های او می‌گردید که او از شما برتری پیدا نکند، بدانید غیر از مقداری حسادت، از تکبّر هم بی‌نصیب نیستید

یکی از معانی سیاسی نبودن همین است که انسان نسبت به سرنوشت دیگران بی‌تفاوت باشد و این همان بی‌رحمی است که گفت: «تو کز محنت دیگران بی‌غمی/ نشاید که نامت نهند آدمی.»

لازم نیست یک صاحب‌منصب برای تکبّر کردن حتماً باد به غبغب بیندازد. کافی است نسنجیده تصمیم بگیرد و نفهمیده قضاوت کند. در این صورت، او به قدر کافی بی‌قدر شده و بی‌کفایتی خود را نشان داده، چون تکبّر کرده است. زیرا علی (ع) می‌فرمایند: «إِذَا تَفَقَّهَ الرَّفِیعُ تَوَاضَعَ؛ هرگاه یک صاحب‌منصب و انسان بزرگ، برای دانستن چیزی تلاش کند، تواضع کرده است»

یکی از اقدامات مقدماتی برای شناختن عیوب خود، مشغول عیب دیگران نشدن و عیب‌جویی نکردن است، امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «طوبَی لِمَن شَغلَهُ عَیبُهُ عَن عُیوبِ النَّاس؛ خوشا به سعادت کسی که عیب‌هایش آن قدر مشغولش می‌کند که دیگر به عیبِ مردم نمی‌پردازد.»

خداوند متعال صریحاً دربارهٔ توانایی انسان برای شناختن عیوب خود می‌فرمایند: «بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقی مَعاذیرَهُ؛ بلکه انسان از نفس خود آگاه است، هرچند برای خود عذرهایی بتراشد.» پس انسان نسبت به عیوب خود بصیرت دارد.

جنود شیطان برای اِغوای انسان‌ها یک ذکر کلیدی دارند که دائماً آن را به عنوان دستورالعمل خود زمزمه می‌کنند و آن ذکر این است: «یا مأیوس و یا مغرور» و با این دو ترفند یعنی مأیوس کردن و مغرور کردن، نمی‌گذارد هیچ‌وقت انسان در حدّ تعادل بماند.

«مَعرِفَةُ المَرءِ بِعُیوبِهِ أنفَعُ المَعارِفِ؛ معرفت و شناخت انسان نسبت به عیوبش، سودمندترین معرفت‌هاست.»

اثر پنهان ماندن صفات انسان: ۱. غفلت ۲.. یأس حساسیت پنهان ماندن صفات انسان در این است که گاهی هفتاد سال از عمر انسان می‌گذرد ولی متوجّهِ وجودِ برخی بدی‌های خود نمی‌شود. از طرف دیگر، پنهان بودن برخی خوبی‌ها هم موجب یأس می‌شود. یعنی ممکن است در وجود انسان خوبی‌هایی وجود داشته باشد ولی چون انسان از وجود آنها بی‌اطلاع است، خود را انسان پستی تلقّی کند و از اصلاح خود ناامید شود. همان خوبی‌های پنهانی که موجب می‌شوند بعضی از انسان‌های ناباب، روزی از راهِ غلطِ خود بازگردند، توبه کنند و حتّی به اوج برسند.

«مَن بَرِئَ مِن الکبرِ نالَ الکرامَةَ؛ هرکه از کبر مبرّا شود، به کرامت و بزرگواری رسیده است.»

تکبّر فقط این نیست که قیافه بگیریم، باد به غبغب بیندازیم یا صدایمان را کلفت کنیم، اینها صورت‌های ابتدایی و کودکانهٔ تکبّر هستند. اگر حرفِ حقّی به ما عرضه شد و آن را نپذیرفتیم، در واقع «متکبّر» هستیم، به همین سادگی!

در وجودِ انسان دو نوع بدی پنهان وجود دارد: ۱- بدی‌هایی که انسان خودش آنها را مخفی می‌کند. ۲- بدی‌هایی که خودبه‌خود پنهان می‌شوند.

آن کس که به‌حساب نفس خود رسیدگی کند بر عیوب و نقائص خویش آگاه می‌شود و از گناهان خود مطلع می‌گردد، پس گناهان را ترک گوید، و عیوب خود را اصلاح نماید.

وقتی انسان از خوبی‌هایش مطلع شد، شیطان او را به «غرور» مبتلا کرده و تلاش می‌کند تا او را به وادی «عُجب» بکشاند