بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

وقتی دیدید تا خوبی کسی را می‌شنوید، به دنبال خوبی‌های خودتان می‌گردید که کم نیاورید و یا به دنبال بدی‌های او می‌گردید که او از شما برتری پیدا نکند، بدانید غیر از مقداری حسادت، از تکبّر هم بی‌نصیب نیستید.

مطلب عجیب این است که دعا نکردن، یکی از وجوه استکبار در برابر حضرت حق برشمرده شده است. خداوند متعال صریحاً می‌فرماید: «وَ قالَ رَبُّکمُ ادْعُونی أَسْتَجِبْ لَکمْ إِنَّ الَّذینَ یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبادَتی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ؛ پروردگار شما گفته است: «مرا بخوانید تا (دعای) شما را بپذیرم! کسانی که از عبادت من تکبّر می‌ورزند به زودی با ذلّت وارد دوزخ می‌شوند!»

میزان تواضع علی ابن ابی‌طالب (ع) را هم نمی‌توان تصور کنیم. او که در خانهٔ خدا متولد شده بود، و اگر ذره‌ای از علم او و مختصری از هر یک از توانایی‌هایش را در نظر بگیریم از همهٔ اهل عالم بعد از پیامبر (ص) سرآمد بود، آن قدر خاک‌نشین بود که به او «ابوتراب» می‌گفتند.

امام صادق (ع) تیر آخر را به بی‌خبری از عیوب خود زده‌اند، آنجا که فرمودند: «إذا رَأیتُمُ العَبْدَ مُتَفَقِّدا لِذُنوبِ النّاسِ، ناسِیاً لِذُنوبِهِ، فَاعْلَمُوا أنَّهُ قَد مُکرَ بِهِ؛ وقتی دیدید کسی به عیوب دیگران مشغول است و عیوب خود را فراموش کرده است، بدانید که گرفتار مکر خداوند شده است.» یعنی شاید دیگر خدا نمی‌خواهد او آدم شود. شنیده‌اید کسی را سراغ نخود سیاه بفرستند؟ ممکن است ندیده باشید؛ حالا ببینید. خدا او را سرگرم عیوب دیگران کرده تا عیوب خود را نبیند که آدم نشود. ببینید خدا چقدر از او بیزار است! هر کس می‌خواهد خدا او را بخواهد، نباید نسبت به عیوب خود بی‌تفاوت باشد.

باید فرزندان خود را تحقیر نکنیم تا در آینده تکبّر نورزند. نباید اطرافیان خود را وادار کنیم تا بخواهند خود را برای ما اثبات کنند و یا لازم ببینند برای حفظ احترام خود در نزد ما، تکبّر بورزند. ما خودمان گرامیشان بداریم.

مهم‌ترین آموزه‌ای که پدران و مادران و همهٔ مراکز تعلیم و تربیت می‌توانند برای افزایش بازدهٔ علمی و سرعت یادگیری بچه‌ها به کار بگیرند، آموزش تواضع و دوری از تکبّر به آنهاست؛ چراکه تکبّر مهم‌ترین عاملِ نفهمیدن و کج فهمیدن است. چه خوب است معلّمین، در پیچ و خم تعلیم و تربیت، بیش از همهٔ تعالیم به این بپردازند که در دل دانش‌آموز چیزی از تکبّر باقی نماند. و چه خوب است که در حوزه و دانشگاه هم به خطر تکبّر، به عنوان مهم‌ترین عامل ایجاد رکود علمی، بیشتر توجه شود. حداقل اثر تکبّر این است که امکان تعلیم را از بین می‌برد. آدم متکبّر که چیزی یاد نمی‌گیرد. یادگیری استعدادی است که نیازمند تواضع است. به همین دلیل است که امیرالمؤمنین (ع) یادگیری را برای متکبّر منتفی می‌داند: «لا یتَعَلَّمُ مَن یتَکبَّرُ.»

روایت متعددی وارد شده است که مضمون آنها تعجب از به جهنم رفتن انسان‌هاست. مفهوم این روایات این است که جهنم نرفتن کار ساده‌ای است و اگر کسی در نهایت جهنمی شد، باید تعجب کرد. به عنوان نمونه، امام سجاد (ع) می‌فرماید: «لَیسَ الْعَجَبُ مِمَّنْ نَجَا کیفَ نَجَا وَ أَمَّا الْعَجَبُ مِمَّنْ هَلَک کیفَ هَلَک مَعَ سَعَةِ رَحْمَةِ اللَّهِ؛ اگر کسی از جهنم و عذاب الهی نجات پیدا کند اصلاً عجیب نیست، عجیب این است که با این گستره رحمت الهی، کسی وارد جهنم شده و هلاک گردد.» (اعلام الوری، ص ۲۶۱).

برای اینکه نخواهیم حقارت خود را پشت رفتار متکبّرانه پنهان کنیم، باید حقیقتاً بزرگ باشیم و بزرگوار.

از نفس خود صادقانه بپرسیم از چه چیزهایی خوشش می‌آید؟ بعد از او بپرسیم آیا اگر بر دیگران تفوق پیدا کند و یا دیگران به برتری او اعتراف کنند، لذت می‌برد؟ اگر پاسخ نفس مثبت بود، ما در درون خود تکبّری پنهان داریم که ممکن است کم یا زیاد باشد.

مثلاً صفتی مانند حسادت با همهٔ اهمیتش تنها در روابط بین انسان‌ها رخ می‌دهد. اما تکبّر نه تنها بین انسان‌ها پیش می‌آید، بلکه نسبت به خداوند متعال، نسبت به حق و حتی نسبت به خود فرد هم قابل تحقق است، بنابراین دایرهٔ بسیار وسیع‌تری را شامل می‌شود.

لحظات شادی و سرور کمتر از لحظات سختی، بدی‌های انسان را رو نمی‌کنند. اینکه هر کسی باید در معرض چه امتحانی قرار بگیرد را خود خداوند متعال مشخص می‌کند. او بهتر از ما، ما را می‌شناسد.

وقتی فرشتگان عذاب آنها را به انواع عذاب‌های دردناک معذب می‌کنند، خطاب به بعضی از آنها می‌گویند: «ذُقْ إِنَّک أَنْتَ الْعَزیزُ الْکریمُ؛ بچش که تو همان ارجمند بزرگواری! (یعنی بچش عذاب را که تو خود را خیلی گرامی می‌داشتی)

امیرالمؤمنین (ع) فرموده‌اند: «اجْتِنَابُ السَّیئَاتِ أَوْلَی مِنِ اکتِسَابِ الْحَسَنَات؛ دوری کردن از بدی‌ها برتر از کسب خوبی‌هاست.»

انسان با تفکر و محاسبهٔ مستمر نفس می‌تواند اعماق روح خود را بِکاود و بفهمد در آن چه چیزهایی مخفی شده است

حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «کفی بِالمَرءِ غَباوَةً أن ینظُرَ مِن عُیوبِ النّاسِ إلی ما خَفِی عَلَیهِ مِن عُیوبِه؛ در کودنی آدمی همین بس که عیب‌های مردم را ببیند و عیب‌های خودش بر او پوشیده بماند.»

«آنچه معاویه و یزید بالفعل داشتند، ما بالقوه داریم. خیلی به خود مغرور نشویم. این طور نیست که آنها از جهنم آمده باشند و ما از بهشت. به خدا پناه می‌بریم!»

سوءظن به خود، یکی از عوامل کمک‌کننده به شناختن عیوب خود به حساب می‌آید. اگر کسی خیالش از خودش راحت باشد، معلوم است که عیب خود را نمی‌یابد.

«هیچ بنده‌ای نیست که خیری را در نهان انجام دهد، مگر آن که با گذشت روزگار، خداوند خیری از او را آشکار سازد و هیچ بنده‌ای نیست که در نهان کار شرّی به جای آورد، جز آن که با گذشت زمان، خداوند شرّی از او را نمایان سازد.»

(ص) می‌فرمایند: «ابلیس عصیان کرد و هلاک شد چون معصیتش با تکبّر همراه بود، ولی آدم (ع) معصیت کرد ولی هلاک نشد چون گناهش با تکبّر همراه نبود.»

مرحوم ابوترابی، آزادهٔ سرافراز، به نظر بنده شخصی بود که بی‌رحمی را در نهان‌ترین غرفهٔ دلش نابود کرده بود. رفقای ایشان برای بنده نقل می‌کردند که در زمانِ اسارت، گاهی شکنجه‌گرِ بعثی، به دستور مافوقش آن قدر ایشان را می‌زده و شکنجه می‌کرده که خسته می‌شده است. با این وجود صبحِ روزِ بعد، آقای ابوترابی از او عذرخواهی می‌کرد که: «من را ببخش، تو دیشب تا صبح به‌خاطر من مجبور شدی که بیدار بمانی!» انسان موجود عجیبی است. ببینید یک انسان تا چه حدّ می‌تواند دل‌رحم و دلسوز باشد