بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

در شب معراج وقتی پیامبر اکرم (ص) از خداوند متعال سؤال می‌کند: «کدام رفتار با ارزش‌تر است؟» خداوند متعال به کم‌خوری و حفظ زبان اشاره می‌فرمایند

امیرالمؤمنین (ع) فرموده‌اند: «اجْتِنَابُ السَّیئَاتِ أَوْلَی مِنِ اکتِسَابِ الْحَسَنَات؛ دوری کردن از بدی‌ها برتر از کسب خوبی‌هاست.»

ین خیلی مهم است که امیرالمؤمنین (ع) تعیین بفرمایند کدام معرفت سودمندترین معرفت است و ایشان این را بیان فرموده‌اند: «مَعرِفَةُ المَرءِ بِعُیوبِهِ أنفَعُ المَعارِفِ؛ معرفت و شناخت انسان نسبت به عیوبش، سودمندترین معرفت‌هاست.»

وقتی دیدید تا خوبی کسی را می‌شنوید، به دنبال خوبی‌های خودتان می‌گردید که کم نیاورید و یا به دنبال بدی‌های او می‌گردید که او از شما برتری پیدا نکند، بدانید غیر از مقداری حسادت، از تکبّر هم بی‌نصیب نیستید. تکبّر نسبت به همه بد است، ولی نسبت به خوبانی که از معنویتی برخوردارند و اهل ولایت هستند، بسیار خطرناک است و با تکبّر نسبت به یک انسان معمولی متفاوت است. از بین رفتن احتمال عاقبت به‌خیری در افرادی که نسبت به اولیای خدا تکبّر می‌کنند، خیلی بالا است.

تکبّر، تمایلی شتاب‌زده به بزرگ شدن است و تصور ناصحیح از خود داشتن.

چه خوب است که در حوزه و دانشگاه هم به خطر تکبّر، به عنوان مهم‌ترین عامل ایجاد رکود علمی، بیشتر توجه شود. حداقل اثر تکبّر این است که امکان تعلیم را از بین می‌برد. آدم متکبّر که چیزی یاد نمی‌گیرد. یادگیری استعدادی است که نیازمند تواضع است.

جنود شیطان برای اِغوای انسان‌ها یک ذکر کلیدی دارند که دائماً آن را به عنوان دستورالعمل خود زمزمه می‌کنند و آن ذکر این است: «یا مأیوس و یا مغرور» و با این دو ترفند یعنی مأیوس کردن و مغرور کردن، نمی‌گذارد هیچ‌وقت انسان در حدّ تعادل بماند.

مرحوم ابوترابی، آزادهٔ سرافراز، به نظر بنده شخصی بود که بی‌رحمی را در نهان‌ترین غرفهٔ دلش نابود کرده بود. رفقای ایشان برای بنده نقل می‌کردند که در زمانِ اسارت، گاهی شکنجه‌گرِ بعثی، به دستور مافوقش آن قدر ایشان را می‌زده و شکنجه می‌کرده که خسته می‌شده است. با این وجود صبحِ روزِ بعد، آقای ابوترابی از او عذرخواهی می‌کرد که: «من را ببخش، تو دیشب تا صبح به‌خاطر من مجبور شدی که بیدار بمانی!» انسان موجود عجیبی است. ببینید یک انسان تا چه حدّ می‌تواند دل‌رحم و دلسوز باشد و قلبش تا چه اندازه می‌تواند خالی از بی‌رحمی باشد. معلوم است که او بی‌رحمی را تا آخر جارو کرده و از خانهٔ دلش بیرون ریخته است.

از آنجایی که ما انسان‌های باهوش و زرنگی هستیم، گاهی با زیرکی برخی از بدی‌های خود را پنهان می‌کنیم و به‌واسطهٔ استعدادهایی‌که داریم، عیوبِ خود را مخفی نگاه می‌داریم. مثلاً اگر تکبّر داشته باشیم ممکن است آن را به‌صورتِ دیگری بُروز دهیم و به خودمان بگوییم: «ببین الان نان در تواضع کردن است، مگر تو نمی‌خواهی بزرگ شوی؟ تظاهر به کوچکی بکن تا بزرگ شوی»! فقط خدا می‌داند ما چه مار خوش خط و خالی به نام «نفس امّاره» در وجود خود داریم که این‌گونه انسان را فریب داده و امور زشت را در نظرش زیبا جلوه می‌دهد. گاهی این قدر خوب خودمان را توجیه می‌کنیم و عیبی را در وجودمان انکار می‌کنیم که خودمان هم باورمان می‌شود

«هیچ بنده‌ای نیست که خیری را در نهان انجام دهد، مگر آن که با گذشت روزگار، خداوند خیری از او را آشکار سازد و هیچ بنده‌ای نیست که در نهان کار شرّی به جای آورد، جز آن که با گذشت زمان، خداوند شرّی از او را نمایان سازد.»

آدم‌های خوب و حتی معمولی اگر از بدی‌های خود آگاهی پیدا کنند از آن متنفر می‌شوند؛ و خداوند متعال هم وقتی تنفر انسان از بدی‌ها را ببیند و نیت او را در راه مبارزه با بدی‌هایش استوار و خالص بیابد، او را در پناه عصمت خویش گرفته و به او توفیق تزکیه عطا می‌کند.

اگر بپذیریم که حیات ما در این دنیا همراه با سختی است، دیگر از بی‌تابی‌های بی‌جا خودداری کرده و به جای شاکی شدن، با صبوری بیشتری مشکلات را تحمل خواهیم کرد؛ و فرصت بهره‌برداری و اثرپذیری مثبت از بلایا را به خود خواهیم داد.

آیت‌الله‌العظمی بهجت (ره) می‌فرمودند: «آنچه معاویه و یزید بالفعل داشتند، ما بالقوه داریم. خیلی به خود مغرور نشویم. این طور نیست که آنها از جهنم آمده باشند و ما از بهشت. به خدا پناه می‌بریم!»

می‌فرمایند: ابلیس نافرمانی خدا را کرد، و هلاک شد، چون نافرمانی او همراه با تکبّر به آدم بود. و آدم خدا را با خوردن از آن درخت نافرمانی کرد، اما سالم ماند و هلاک نشد، زیرا نافرمانی او همراه نشد با تکبّر بر محمد و آل پاک او.

وقتی دیدید تا خوبی کسی را می‌شنوید، به دنبال خوبی‌های خودتان می‌گردید که کم نیاورید و یا به دنبال بدی‌های او می‌گردید که او از شما برتری پیدا نکند، بدانید غیر از مقداری حسادت، از تکبّر هم بی‌نصیب نیستید.

«جان‌های شما گرانبهاست، پس آنها را جز به بهشت نفروشید.»

در شب معراج وقتی پیامبر اکرم (ص) از خداوند متعال سؤال می‌کند: «کدام رفتار با ارزش‌تر است؟» خداوند متعال به کم‌خوری و حفظ زبان اشاره می‌فرمایند، سپس اثر آن را «حکمت» ذکر می‌کنند، بعد اولین اثر این حکمت را خبر یافتن شخص از عیوبش بیان می‌فرمایند: «... فَیعْلَمُ مَا لَمْ یکنْ یعْلَمُ وَ یبْصِرُ مَا لَمْ یکنْ یبْصِرُ. فَأَوَّلُ مَا أُبَصِّرُهُ عُیوبُ نَفْسِهِ، حَتَّی یشْتَغِلَ عَنْ عُیوبِ غَیرِهِ وَ أُبَصِّرُهُ دَقَائِقَ الْعِلْمِ حَتَّی لَا یدْخُلَ عَلَیهِ الشَّیطَانُ؛ ...پس آنچه را که قبلاً نمی‌دانست می‌فهمد، و آنچه را که قبل از این نمی‌دید می‌بیند، و اولین چیزی که او را به آن بینا می‌کنم عیوب نفسش است، تا از عیب‌جوئی مردم روی برگرداند، و او را به دقایق نکات علمی بینا می‌گردانم تا اینکه شیطان بر او مسلط نگردد.»

خداوند متعال می‌فرماید ما آخرت را برای کسانی قرار دادیم که تکبّر ندارند و نمی‌خواهند در زمین برتری‌طلبی کنند: «تِلْک الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذینَ لا یریدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ.» اگر می‌خواهید بدانید که مراد از «برتری‌طلبی» که در این آیه آمده چیست، کافی است به کلام امیرالمؤمنین (ع) رجوع کنید که فرمودند: «اگر شخصی دوست‌داشته باشد که بند کفشش از بند کفش دوستش بهتر باشد از مصادیق این آیه خواهد بود.»

خوب است پدر و مادرها با توجه به این آیات، در تربیت فرزندانشان دقت بیشتری بکنند و آنها را در ناز و نعمت بزرگ نکنند. بگذارند بچه‌ها با سختی‌های زندگی آشنا شوند و راحت‌طلب بار نیایند. مادرها باید در این زمینه همّتِ بیشتری از خود نشان دهند، چون گاهی به دلیل علاقه‌ای که به فرزند خود دارند، به او لطمه می‌زنند.

کافی است از بدی‌های خود خبر داشته باشیم. این آگاهی از بدی‌ها برکات متعدد و مهمی در پی دارد و به سهولت می‌تواند موجب نجات انسان بشود.