بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

در جای دیگری امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «کفَی بِالْمَرْءِ کیساً أَنْ یعْرِفَ مَعَایبَهُ و کفَی بِالْمَرْءِ جَهْلًا أَنْ یجْهَلَ عَیبَهُ؛ از زیرکی برای یک انسان همین بس است که معایب خود را بشناسد و از جهالت و نادانی فرد هم همین بس است که عیب‌های خود را نشناسد.»

خداوند متعال هم می‌فرمایند که خواندن نماز برای آدم‌ها سخت است، مگر آنکه به خشوع رسیده باشند: «وَ إِنَّها لَکبیرَةٌ إِلاَّ عَلَی الْخاشِعینَ؛ و به درستی که نماز سخت است مگر برای خاشعان.»

یکی از علامت‌های تکبّر پنهان این است که انسان به کفّار علاقه داشته باشد یا اینکه از آنها بَدش نیاید

«بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقی مَعاذیرَهُ؛ بلکه انسان از نفس خود آگاه است، هرچند برای خود عذرهایی بتراشد.»

پیامبر بزرگوار اسلام (ص) در این وصیت نورانی خطاب به ابوذر می‌فرماید که وقتی خدا خیر بندهٔ خود را بخواهد، او را در دین فقیه می‌کند و در عیوبش بصیر؛ و در میانهٔ این دو نعمت، زهد از دنیا را نصیبش می‌فرماید.

امام حسن (ع) می‌فرمایند: «لا ینبغی لِمَن عَرَفَ عَظَمَةَ اللّهِ أن یتَعاظَمَ، فإنّ رِفعَةَ الذینَ یعلَمونَ عَظَمَةَ اللّهِ أن یتَواضَعُوا، و (عِزَّ) الذینَ یعرِفُونَ ما جَلالُ اللّهِ أن یتَذَلَّلُوا (لَهُ)؛ شایسته نیست کسی که عظمت خدا را درک کرده، برای خود عظمتی قائل شود؛ پس به راستی، عظمت آنان که قدرت خدا را درک کرده‌اند این است که تواضع نمایند و عزّت آنان که شکوه و جلال خدا را دریافته‌اند این است که برای او رام شوند.»

وقتی دیدید تا خوبی کسی را می‌شنوید، به دنبال خوبی‌های خودتان می‌گردید که کم نیاورید و یا به دنبال بدی‌های او می‌گردید که او از شما برتری پیدا نکند، بدانید غیر از مقداری حسادت، از تکبّر هم بی‌نصیب نیستید.

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «طوبَی لِمَن شَغلَهُ عَیبُهُ عَن عُیوبِ النَّاس؛ خوشا به سعادت کسی که عیب‌هایش آن قدر مشغولش می‌کند که دیگر به عیبِ مردم نمی‌پردازد.»

آدمیزاد موجودِ زرنگی است، می‌داند اگر قیافه بگیرد هیچ کس او را تحویل نخواهد گرفت. لذا در ظاهر تواضع می‌کند و برای کسی قیافه نمی‌گیرد ولی درواقع قلبش پر از تکبّر است. افرادی که قلبشان پر از تکبّر است، ولی به‌ظاهر افرادِ مهربان و بعضاً متواضعی هستند را باید از طریق نپذیرفتن حق شناخت.

رسول خدا (ص) فرمودند: «یا أباذَرٍّ، مَن ماتَ و فی قَلبِهِ مِثقالُ ذَرَّةٍ مِن کبرٍ لم یجِدْ رائحَةَ الجَنَّةِ إلاّ أن یتوبَ قبلَ ذلک؛ یا اباذر، کسی که بمیرد و در قلبش ذره‌ای تکبّر باشد، بوی بهشت به مشامش نخواهد رسید، مگر اینکه قبلش توبه کند.»

اگر عیوب روحی خود را کم کنیم خوبی‌هایمان رو خواهد آمد. شاید به همین دلیل است که امیرالمؤمنین (ع) فرموده‌اند: «اجْتِنَابُ السَّیئَاتِ أَوْلَی مِنِ اکتِسَابِ الْحَسَنَات؛ دوری کردن از بدی‌ها برتر از کسب خوبی‌هاست.»

اگر مدت زمان تکبّر هم کم باشد، آن قدر قدرتمند هست که کار خودش را بکند و کار صاحبش را بسازد.

اگر نیاز به بزرگ شدن سرکوب شود، روح انسان افسرده می‌شود که خود می‌تواند نابودی بخش‌های عمده‌ای از فضائل را به دنبال داشته باشد.

هرکه از کبر مبرّا شود، به کرامت و بزرگواری رسیده است.

گرچه گناه کردن بسیار زشت و ناپسند است، امّا همان طور که در برخی روایات اشاره شده است، می‌توان گفت نکتهٔ مثبتی هم در گناه وجود دارد و آن اینکه گناه، درونِ انسان را برای او رو می‌کند و بدی‌های پنهانش را لو می‌دهد و همین مسئله عُجب را در وجود انسان نابود کرده و سبب نجات انسان می‌شود.

تکبّر نه تنها بین انسان‌ها پیش می‌آید، بلکه نسبت به خداوند متعال، نسبت به حق و حتی نسبت به خود فرد هم قابل تحقق است، بنابراین دایرهٔ بسیار وسیع‌تری را شامل می‌شود

یکی از راه‌های نابود ساختن هر رذیله‌ای آن است که از تجلی آن در رفتار جلوگیری کنیم. بنابراین اگر احساس تکبّر خواست ما را وادار به رفتار یا گفتاری نماید، ما باید تلاش کنیم که آن را انجام ندهیم. این موجب می‌شود که کم‌کم تکبّر در وجود ما تضعیف و در نهایت نابود شود.

وجود انسان سرشار از پاکی‌های فراوان است، ولی عیوبی که ما داریم مانع بروز این خوبی‌ها و پاکی‌ها می‌شود. اگر عیوب روحی خود را کم کنیم خوبی‌هایمان رو خواهد آمد. شاید به همین دلیل است که امیرالمؤمنین (ع) فرموده‌اند: «اجْتِنَابُ السَّیئَاتِ أَوْلَی مِنِ اکتِسَابِ الْحَسَنَات؛ دوری کردن از بدی‌ها برتر از کسب خوبی‌هاست.»

وقتی دیدید تا خوبی کسی را می‌شنوید، به دنبال خوبی‌های خودتان می‌گردید که کم نیاورید و یا به دنبال بدی‌های او می‌گردید که او از شما برتری پیدا نکند، بدانید غیر از مقداری حسادت، از تکبّر هم بی‌نصیب نیستید

اگر انسان در وجود خود، عیوبِ ناپیدایی داشته باشد، چون آنها را نمی‌بیند، لذا برداشتِ خوبی از خودش خواهد داشت، و برای برطرف شدن‌ِ آن عیوب، که گاهی بسیار زشت و خطرناک هم هستند، تلاشی نخواهد کرد. در حالی که پنهان بودن خوبی‌ها شاید فوایدی هم داشته باشد که از جمله آنها می‌توان به گرفتار نشدن به عجب اشاره کرد.