بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

سوءظن به خود، یکی از عوامل کمک‌کننده به شناختن عیوب خود به حساب می‌آید.

تکبّر فقط این نیست که قیافه بگیریم، باد به غبغب بیندازیم یا صدایمان را کلفت کنیم، اینها صورت‌های ابتدایی و کودکانهٔ تکبّر هستند. اگر حرفِ حقّی به ما عرضه شد و آن را نپذیرفتیم، در واقع «متکبّر» هستیم، به همین سادگی!

تکبّر فقط این نیست که قیافه بگیریم، باد به غبغب بیندازیم یا صدایمان را کلفت کنیم، اینها صورت‌های ابتدایی و کودکانهٔ تکبّر هستند. اگر حرفِ حقّی به ما عرضه شد و آن را نپذیرفتیم، در واقع «متکبّر» هستیم، به همین سادگی!

بعضی وقت‌ها حسادت، خود را به صورت‌های دیگری که اصلاً زشت هم نیستند نشان می‌دهد؛ مثل نصیحت‌های دلسوزانه. نمی‌شود اصل نصیحت و حُسن و ضرورتش را نادیده گرفت و انکار کرد، ولی باید به ریشه و انگیزهٔ آن توجه کنیم؛ مبادا از سر حسادت کسی را نصیحت کنیم.

خدا را! خدا را در نظر بگیرید! از عاقبت وخیم زورگویی و ستم در این دنیا و آن جهان و از فرجام ناگوار کبر که بزرگ‌ترین دام و سترگ‌ترین نیرنگ شیطان است.» گویی اگر کسی از این کید بزرگ ابلیس نجات پیدا کند، دیگر بر ابلیس فائق آمده است. این مژدهٔ بزرگی است.

«هیچ بنده‌ای نیست که خیری را در نهان انجام دهد، مگر آن که با گذشت روزگار، خداوند خیری از او را آشکار سازد و هیچ بنده‌ای نیست که در نهان کار شرّی به جای آورد، جز آن که با گذشت زمان، خداوند شرّی از او را نمایان سازد.»

انسان چون خودش را دوست دارد، گناهِ خود را کوچک و کار ثواب خود را بزرگ می‌بیند. در حالی که هم گناه او بزرگ‌تر از آن چیزی است که می‌پندارد و هم ثواب او کوچک‌تر از آن چیزی است که تصور می‌کند.

اساساً سجده مهم‌ترین رفتار استکبارستیزانه و متواضعانه است؛ به حدی که در قرآن کریم به عنوان یک عکس‌العمل فوری و طبیعی در برابر آیات الهی ذکر شده است: «إِنَّما یؤْمِنُ بِآیاتِنَا الَّذینَ إِذا ذُکرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا یسْتَکبِرُونَ؛ تنها کسانی که به آیات ما ایمان می‌آورند که هر وقت این آیات به آنان یادآوری شود به سجده می‌افتند و تسبیح و حمد پروردگارشان را بجا می‌آورند، و تکبّر نمی‌کنند.

اساساً ندیدن و ندانستن عیوب خود، جزء بزرگ‌ترین عیوب انسان محسوب می‌شود. این سخن امیرالمؤمنین علی (ع) است که می‌فرماید: «جَهْلُ الْمَرْءِ بِعُیوبِهِ مِنْ أَکبَرِ ذُنُوبِهِ؛ یکی از بزرگ‌ترین گناهان انسان این است که به عیوب خود آگاه نباشد.»

معمولاً وقتی انسان از عیوب خود غافل باشد یا عیوب خود را نشناسد، به عیوب دیگران می‌پردازد؛ و این یک علامت عمومی و رایج این بیماری است. البته از طرف دیگر، اگر کسی زیاد به عیب‌جویی دیگران بپردازد هم، نتیجه‌اش این می‌شود که عیوب خود را نبیند. این دو ایراد معمولاً در کنار هم هستند. امام صادق (ع) تیر آخر را به بی‌خبری از عیوب خود زده‌اند، آنجا که فرمودند: «إذا رَأیتُمُ العَبْدَ مُتَفَقِّدا لِذُنوبِ النّاسِ، ناسِیاً لِذُنوبِهِ، فَاعْلَمُوا أنَّهُ قَد مُکرَ بِهِ؛ وقتی دیدید کسی به عیوب دیگران مشغول است و عیوب خود را فراموش کرده است، بدانید که گرفتار مکر خداوند شده است.»

درست است که رسیدن به درجات عالی بهشت دشوار است، ولی جهنّم نرفتن نیز کارِ آسانی است. کافی است از بدی‌های خود خبر داشته باشیم

...اگر خداوند متعال خیر بنده ایی را بخواهد چشمانی که در قلبش هست را برایش می‌گشاید پس با آنها عیب و زشتی را می‌بیند و چون غیر از این را اراده کند دل را به حال خودش وامی‌گذارد

در شب معراج وقتی پیامبر اکرم (ص) از خداوند متعال سؤال می‌کند: «کدام رفتار با ارزش‌تر است؟» خداوند متعال به کم‌خوری و حفظ زبان اشاره می‌فرمایند، سپس اثر آن را «حکمت» ذکر می‌کنند، بعد اولین اثر این حکمت را خبر یافتن شخص از عیوبش بیان می‌فرمایند: «... فَیعْلَمُ مَا لَمْ یکنْ یعْلَمُ وَ یبْصِرُ مَا لَمْ یکنْ یبْصِرُ. فَأَوَّلُ مَا أُبَصِّرُهُ عُیوبُ نَفْسِهِ، حَتَّی یشْتَغِلَ عَنْ عُیوبِ غَیرِهِ وَ أُبَصِّرُهُ دَقَائِقَ الْعِلْمِ حَتَّی لَا یدْخُلَ عَلَیهِ الشَّیطَانُ؛ ...پس آنچه را که قبلاً نمی‌دانست می‌فهمد، و آنچه را که قبل از این نمی‌دید می‌بیند، و اولین چیزی که او را به آن بینا می‌کنم عیوب نفسش است، تا از عیب‌جوئی مردم روی برگرداند، و او را به دقایق نکات علمی بینا می‌گردانم تا اینکه شیطان بر او مسلط نگردد.»

از آنجایی که ما انسان‌های باهوش و زرنگی هستیم، گاهی با زیرکی برخی از بدی‌های خود را پنهان می‌کنیم و به‌واسطهٔ استعدادهایی‌که داریم، عیوبِ خود را مخفی نگاه می‌داریم. مثلاً اگر تکبّر داشته باشیم ممکن است آن را به‌صورتِ دیگری بُروز دهیم و به خودمان بگوییم: «ببین الان نان در تواضع کردن است، مگر تو نمی‌خواهی بزرگ شوی؟ تظاهر به کوچکی بکن تا بزرگ شوی»! فقط خدا می‌داند ما چه مار خوش خط و خالی به نام «نفس امّاره» در وجود خود داریم که این‌گونه انسان را فریب داده و امور زشت را در نظرش زیبا جلوه می‌دهد.

وقتی کسی آدم خوبی بوده ولی بعد به جنایات بزرگ دست می‌زند، معمولاً باید گفت او اصلاً آدم خوبی نبوده است، بلکه از ابتدا آدم بدی بوده ولی بدی‌هایش پنهان بوده و الان آشکار شده است.

در این‌باره امیرالمؤمنین (ع) در کلمات مختلفی می‌فرمایند: «همه انسان‌های متکبّر، حقیر هستند» یا «جز انسان فرومایه کسی تکبّر نمی‌کند» یا «جز انسان فرومایه و بی‌نام و نشان کسی تکبّر نمی‌کند.»

شاید فلسفهٔ وجودی این تمایل، تحریک انسان برای رسیدن به کمال باشد.

اگر احساس تکبّر خواست ما را وادار به رفتار یا گفتاری نماید، ما باید تلاش کنیم که آن را انجام ندهیم. این موجب می‌شود که کم‌کم تکبّر در وجود ما تضعیف و در نهایت نابود شود.

تکبّر پنهان مهم‌ترین مانع بر سر راه اصلاح انسان و پاک شدن او از سایر بدی‌هاست.

تکبّر پنهان ممکن است سبب شود ارادتمند اهل‌بیت (ع) به دشمن اهل‌بیت (ع) تبدیل شود. تکبّر پنهان همچنین می‌تواند یک انسان معمولی را به یک قاتل تبدیل کند.