بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

فرهنگ ما هم خیلی به پنهان ماندن عیوبمان کمک می‌کند. ما رسم نداریم از یکدیگر انتقاد کنیم؛ انتقاد را آنچنان که امام صادق (ع) می‌فرمایند، هدیه تلقی نمی‌کنیم. شاید هم بلد نیستیم به‌درستی از یکدیگر انتقاد کنیم. معمولاً هم عادت داریم از هم تعریف می‌کنیم. و به این ترتیب عیب‌هایمان پنهان می‌مانند.

حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «کفی بِالمَرءِ غَباوَةً أن ینظُرَ مِن عُیوبِ النّاسِ إلی ما خَفِی عَلَیهِ مِن عُیوبِه؛ در کودنی آدمی همین بس که عیب‌های مردم را ببیند و عیب‌های خودش بر او پوشیده بماند.»

امیرالمؤمنین (ع) فرموده‌اند: «اجْتِنَابُ السَّیئَاتِ أَوْلَی مِنِ اکتِسَابِ الْحَسَنَات؛ دوری کردن از بدی‌ها برتر از کسب خوبی‌هاست.»

پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «ابلیس عصیان کرد و هلاک شد چون معصیتش با تکبّر همراه بود، ولی آدم (ع) معصیت کرد ولی هلاک نشد چون گناهش با تکبّر همراه نبود.»

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «أَکرِهْ نَفْسَک عَلَی الْفَضَائِلِ فَإِنَّ الرَّذَائِلَ أَنْتَ مَطْبُوعٌ عَلَیهَا» یعنی اگر خود را وادار به خوبی‌ها نکنی، طبیعتاً به بدی‌ها کشیده می‌شوی. یعنی هرچند فطرت تو الهی است ولی طبیعت تو به سمت رذائل گرایش دارد.

پیامبر اکرم (ص) در وصیتی به ابوذر مژدهٔ بزرگی را مطرح فرموده‌اند و آن اینکه: «یا أَبَاذَرٍّ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَبْدٍ خَیراً فَقَّهَهُ فِی الدِّینِ وَ زَهَّدَهُ فِی الدُّنْیا وَ بَصَّرَهُ بِعُیوبِ نَفْسِهِ» پیامبر بزرگوار اسلام (ص) در این وصیت نورانی خطاب به ابوذر می‌فرماید که وقتی خدا خیر بندهٔ خود را بخواهد، او را در دین فقیه می‌کند و در عیوبش بصیر؛ و در میانهٔ این دو نعمت، زهد از دنیا را نصیبش می‌فرماید. اینکه بصیرت به عیوب را در کنار تفقه در دین و زهد از دنیا قرار داده است، خیلی مهم است و کسی این را می‌فهمد که هم عظمت «فهم عمیق دین» را فهمیده باشد و هم بزرگی «نعمت زهد از دنیا» را. معلوم می‌شود اهمیت و عظمت «بصیرت به عیوب خود» هم در همین اندازه‌ها است.

در روایات داریم که مؤمن انتقادپذیر است و هیچ‌گاه با اطمینان از خود دفاع نمی‌کند. مؤمن همیشه نگران عاقبت به‌خیری است و همیشه به خودش سوءظن دارد.

انسان چون خودش را دوست دارد، گناهِ خود را کوچک و کار ثواب خود را بزرگ می‌بیند. در حالی که هم گناه او بزرگ‌تر از آن چیزی است که می‌پندارد و هم ثواب او کوچک‌تر از آن چیزی است که تصور می‌کند.

یکی از مقدمات مهمّ توبه، اعتراف به گناه است. امام باقر (ع) می‌فرماید: «وَ اللَّهِ مَا ینْجُو مِنَ الذَّنْبِ إِلَّا مَنْ أَقَرَّ بِهِ.» امام به خداوند سوگند یاد می‌کند که از گناه نجات پیدا نمی‌کند مگر آن کسی‌که به گناهِ خود اقرار کند. یعنی اگر کسی اعتراف به گناه نکند، خداوند توبه‌اش را نمی‌پذیرد. کسی‌که از گناه خودش خبر نداشته باشد، چگونه می‌تواند به آن اعتراف کند؟

یادمان باشد که هرگز برای بزرگ شدن عجله نکنیم. عجله در قضاوت و عجله در رسیدن به نتیجه، دو نوع عجلهٔ مهلک در همهٔ خطاهای ما هستند.

بعضی‌ها هستند که تا دیروز انقلابی بودند ولی حالا دیگر خسته شده و کُفرشان درآمده است. تازه دارد معلوم می‌شود که در دلشان چه چیزهایی پنهان بوده است! آنها الان حاضرند برای رسیدن به خواسته‌های خود با ضدّانقلاب هم‌آوا شده و به ملت خود خیانت کنند. یک ذره رحم و شفقت در دل چنین انسان‌هایی وجود ندارد.

بی‌شک مهم‌ترین حکمت رنج‌های دنیا کنترل تکبّر ماست

این روایت از امیرالمؤمنین (ع) دقت کند: «فاعتَبِرُوا بما کانَ مِن فِعلِ اللّهِ بإبلیسَ، إذ أحبَطَ عَمَلَهُ الطَّویلَ و جَهدَهُ الجَهیدَ ...عن کبْرِ ساعَةٍ واحِدَةٍ! فمَن ذا بَعدَ إبلیسَ یسلَمُ علَی اللّه ِ بمثلِ مَعصیتِهِ؟؛ از آنچه خدا با ابلیس کرد پند بگیرید، زمانی که عمل طولانی و تلاش بسیارش را... به خاطر ‹یک لحظه تکبّر› حبط کرد. پس بعد از ابلیس چه کسی ایمن است که این چنین نافرمانی خدا را نکند؟»

یکی از آثار این صفت مذموم به دست نیاوردن آن چیزی است که به خاطر آن انسان به دام تکبّر می‌افتد؛ و آن بزرگ شدن در جامعه است. تکبّر نه تنها سبب بزرگ شدن انسان نمی‌شود، بلکه برعکس انسان را نزد دیگران بی‌مقدار می‌کند. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «الْکبْرُ خَلِیقَةٌ مُرْدِیةٌ مَنْ تَکثَّرَ بِهَا قَلَّ؛ تکبّر صفتی هلاک کننده است که هر کس بخواهد با آن بزرگ شود، برعکس کوچک خواهد شد.»

فاصله گرفتن او (متّقی) از آنهایی که ازشان فاصله می‌گیرد، از روی زهد و پارسایی است، و نزدیک شدنش به آنهایی که بهشان نزدیک می‌شود، از روی مهربانی و نرمی است. دوری او از روی تکبّر و خودپسندی نیست، و نزدیکی او از روی حیله و نیرنگ نیست.»

گاهی اوقات انسان چیزی را می‌خواهد، ولی نمی‌داند این خواسته جزء خواسته‌های واقعی و عمیقِ اوست یا خواسته‌های سطحی و زودگذرش. مثلاً جوانی می‌گفت: «من چند بار برای خواستگاری رفته‌ام ولی در انتخابِ همسر مطلوبم، مردّد هستم، چون دقیقاً نمی‌دانم ملاک‌هایم چیست؟ آیا ملاک‌هایی که در نظر گرفته‌ام، سطحی است یا عمیق و ماندگار؟ نمی‌دانم اینها خواسته‌های همیشگی من است یا ممکن است بعداً تغییر کند؟» این در اصل، یک سؤالِ هوشمندانه و یک حرف بسیار عمیق است.

امیرالمؤمنین (ع) فرموده‌اند: «اجْتِنَابُ السَّیئَاتِ أَوْلَی مِنِ اکتِسَابِ الْحَسَنَات؛ دوری کردن از بدی‌ها برتر از کسب خوبی‌هاست.»

یکی از دلایل پنهان ماندن تکبّر، آثار اجتماعی آن است. وقتی انسان می‌بیند همه از آدم متکبّر متنفرند، خب عاقلانه‌تر است تکبّر خود را پشت لبخند ملیح و متواضعانه‌ای پنهان کند. بعد کم‌کم خودِ او هم باور می‌کند تکبّر ندارد. فقط خدا می‌داند چه زمانی این تکبّر بروز پیدا کرده و صاحبش را بیچاره می‌کند.

ریشهٔ تکبّر درخواست فطری انسان برای بزرگ شدن است؛ و انسان وقتی دوست دارد بزرگ باشد، ولی نیست، متکبّرانه رفتار می‌کند تا نقص خود را جبران نماید.

باید یادمان باشد برای مبارزه با یک خصلت بد، همیشه راه‌های مختلفی وجود دارد؛ راه‌هایی که هر یک از آنها به تنهایی می‌توانند نجات‌بخش باشند.