بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: «التَّکبُّرَ عَلَی الْمُتَکبِّرِ هُوَ التَّوَاضُعُ بِعَینَیهِ؛ تکبّر کردن در برابر انسان متکبّر، عین تواضع است (یعنی باید حتما در برابر او تکبّر کرد)» (شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۲۹۸)

پیامبر گرامی و عزیز ما می‌فرمایند: «مَن حَلَبَ شاتَهُ و رَقَعَ قَمیصَهُ و خَصَفَ نَعلَهُ و واکلَ خادِمَهُ و حَمَلَ مِن سُوقِهِ، فَقَد بَرِئَ مِن الکبرِ؛ هر کس خودش گوسفندش را بدوشد و جامه‌اش را وصله کند و کفشش را پینه زند و با خدمتکارش هم غذا شود و کالایش را از بازار [به خانه] حمل کند، بی گمان از کبر پاک شده است.»

تفکر در خویشتن و محاسبهٔ نفس، انتقادپذیری و نگرانی از عاقبت به‌خیری، عیب‌جویی نکردن و مشغول نشدن به عیوب دیگران، که نتیجه‌اش غافل شدن از عیوب دیگران است، همه مواردی هستند که در این مقام هم به کار می‌آیند.

بهانه‌جویی و مجادلات بی‌پایه و پرتوقعی‌های بی‌جا، همه مظاهری از تکبّر پنهان هستند که در رفتار متکبّران دیده می‌شوند: «وَ قالَ الَّذینَ لایرْجُونَ لِقاءَنا لَوْلا أُنْزِلَ عَلَینَا الْمَلائِکةُ أَوْ نَری رَبَّنا لَقَدِ اسْتَکبَرُوا فی أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا کبیراً؛ کسانی که امیدی به دیدار ما ندارند (و رستاخیز را انکار می‌کنند) گفتند: «چرا فرشتگان بر ما نازل نشدند و یا پروردگارمان را با چشم خود نمی‌بینیم؟!» آنها دربارهٔ خود تکبّر ورزیدند و طغیان بزرگی کردند.»

تکبّر اندک یعنی کمی «منم» زدن، نَمی علاقه به «تفوّق» بر دیگران داشتن، یک ذره ناراحت شدن از «انتقاد» بجا، کمی سخت‌گیری در «پذیرش» حرف حق، و آنجا که باید، کمی انعطاف‌پذیر نبودن. اینها معانی تکبّر اندک بود. تکبّر انسان زیرک را هم باید به همین معانی دانست؛ منتها مابقی آن در دلش پنهان است، و در رفتارش ظاهر نمی‌شود.

یکی از اقدامات مقدماتی برای شناختن عیوب خود، مشغول عیب دیگران نشدن و عیب‌جویی نکردن است، امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «طوبَی لِمَن شَغلَهُ عَیبُهُ عَن عُیوبِ النَّاس؛ خوشا به سعادت کسی که عیب‌هایش آن قدر مشغولش می‌کند که دیگر به عیبِ مردم نمی‌پردازد.»

وقتی کسی آدم خوبی بوده ولی بعد به جنایات بزرگ دست می‌زند، معمولاً باید گفت او اصلاً آدم خوبی نبوده است، بلکه از ابتدا آدم بدی بوده ولی بدی‌هایش پنهان بوده و الان آشکار شده است. گویی پنهان ماندن بدی‌ها گاهی از اوقات آنها را شدت هم می‌بخشد و قدرت تخریب آنها را افزایش هم می‌دهد.

یکی از مطالبی که شب معراج خداوند متعال با پیامبر اکرم (ص) در میان گذاشت، در همین زمینه بود. در شب معراج وقتی پیامبر اکرم (ص) از خداوند متعال سؤال می‌کند: «کدام رفتار با ارزش‌تر است؟» خداوند متعال به کم‌خوری و حفظ زبان اشاره می‌فرمایند، سپس اثر آن را «حکمت» ذکر می‌کنند، بعد اولین اثر این حکمت را خبر یافتن شخص از عیوبش بیان می‌فرمایند

رسول خدا (ص) فرمودند: «یا أباذَرٍّ، مَن ماتَ و فی قَلبِهِ مِثقالُ ذَرَّةٍ مِن کبرٍ لم یجِدْ رائحَةَ الجَنَّةِ إلاّ أن یتوبَ قبلَ ذلک؛ یا اباذر، کسی که بمیرد و در قلبش ذره‌ای تکبّر باشد، بوی بهشت به مشامش نخواهد رسید، مگر اینکه قبلش توبه کند.»

دوری کردن از بدی‌ها برتر از کسب خوبی‌هاست

گاهی این قدر خوب خودمان را توجیه می‌کنیم و عیبی را در وجودمان انکار می‌کنیم که خودمان هم باورمان می‌شود. همیشه باید از توجیه کردن عیوبمان مثل سم مهلک پرهیز کنیم. حتی اگر واقعاً عیبی در درون ما نیست و ما را به آن متهم می‌کنند، شرط عقل و سلامت دل آن است که ولو موقتاً هم که شده، آن را بپذیریم.

امام علی (ع) می‌فرمایند: «إیاک و الکبرَ، فإنّهُ أعظَمُ الذُّنوبِ و ألأَمُ العُیوبِ، و هُو حِلیةُ إبلیسَ؛ از تکبّر بپرهیز، که آن بزرگ‌ترین گناهان، و دردناک‌ترین عیب‌ها، و زیور شیطان است.»

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «أَکرِهْ نَفْسَک عَلَی الْفَضَائِلِ فَإِنَّ الرَّذَائِلَ أَنْتَ مَطْبُوعٌ عَلَیهَا» یعنی اگر خود را وادار به خوبی‌ها نکنی، طبیعتاً به بدی‌ها کشیده می‌شوی. یعنی هرچند فطرت تو الهی است ولی طبیعت تو به سمت رذائل گرایش دارد.

«گاهی انسان به واسطهٔ گناهی به بهشت داخل می‌شود.» ابوذر از رسول خدا (ص) می‌پرسد: «چطور چنین چیزی ممکن است؟» حضرت می‌فرمایند: «وقتی گناه موجب شود که انسان بفهمد در اعماق وجودش چه خبر است و عیوب خود را شناخته و درمان کند، این مایهٔ بهشت رفتنش خواهد شد.»

از امام صادق (ع) پرسیدند: «کمترین درجهٔ الحاد و کفر چیست؟» ایشان فرمود: «کمترین مرتبهٔ الحاد، کبر است.» به این ترتیب، کسانی که اهل تکبّر هستند، در واقع به درجه‌ای از کفر و الحاد رسیده‌اند.

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «أَکرِهْ نَفْسَک عَلَی الْفَضَائِلِ فَإِنَّ الرَّذَائِلَ أَنْتَ مَطْبُوعٌ عَلَیهَا» یعنی اگر خود را وادار به خوبی‌ها نکنی، طبیعتاً به بدی‌ها کشیده می‌شوی. یعنی هرچند فطرت تو الهی است ولی طبیعت تو به سمت رذائل گرایش دارد.

فرهنگ ما هم خیلی به پنهان ماندن عیوبمان کمک می‌کند. ما رسم نداریم از یکدیگر انتقاد کنیم؛ انتقاد را آنچنان که امام صادق (ع) می‌فرمایند، هدیه تلقی نمی‌کنیم. شاید هم بلد نیستیم به‌درستی از یکدیگر انتقاد کنیم. معمولاً هم عادت داریم از هم تعریف می‌کنیم. و به این ترتیب عیب‌هایمان پنهان می‌مانند.

به‌طور نمادین می‌توان گفت جنود شیطان برای اِغوای انسان‌ها یک ذکر کلیدی دارند که دائماً آن را به عنوان دستورالعمل خود زمزمه می‌کنند و آن ذکر این است: «یا مأیوس و یا مغرور» و با این دو ترفند یعنی مأیوس کردن و مغرور کردن، نمی‌گذارد هیچ‌وقت انسان در حدّ تعادل بماند.

یکی از دلایلِ مهم پنهان ماندنِ عیوبِ انسان، «علایق و آرزوهای» اوست. انسان آرزوها و دوست داشتنی‌هایی دارد که می‌توانند واقعیت را در ذهن او تغییر دهند تا جایی که دیگر واقعیت را درست نبیند. مثلاً همه دوست دارند آدم خوبی باشند. اصل این علاقه خوب است، ولی یکی از نتایجِ وجود این علاقه خوب این است که انسان فکر می‌کند واقعاً آدم خوبی است، در حالی که فقط دوست دارد آدم خوبی باشد و در این راه موفق نبوده است.

در شب معراج وقتی پیامبر اکرم (ص) از خداوند متعال سؤال می‌کند: «کدام رفتار با ارزش‌تر است؟» خداوند متعال به کم‌خوری و حفظ زبان اشاره می‌فرمایند، سپس اثر آن را «حکمت» ذکر می‌کنند، بعد اولین اثر این حکمت را خبر یافتن شخص از عیوبش بیان می‌فرمایند