بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

کسی‌که تکبّر پنهان دارد، غالباً نمی‌پذیرد که این عیب در درونش وجود دارد

کسی که حقیقتاً بزرگ باشد، دیگر قیافه نمی‌گیرد، شاخ و شانه نمی‌کشد و برای بزرگ شدن دیگران را تحقیر نمی‌کند.

اگر بپذیریم که حیات ما در این دنیا همراه با سختی است، دیگر از بی‌تابی‌های بی‌جا خودداری کرده و به جای شاکی شدن، با صبوری بیشتری مشکلات را تحمل خواهیم کرد؛ و فرصت بهره‌برداری و اثرپذیری مثبت از بلایا را به خود خواهیم داد.

تکبّر یعنی خود را بزرگ پنداشتن؛ و بزرگی پوشالی خود را دوست داشتن؛ و برای حفظ آن، با خوبی‌ها و خوبان عالم جنگیدن؛ و بزرگ‌تر از خود را تحمل نکردن. تکبّر یعنی یکی از اینها و یا همهٔ اینها. البته در مباحث آینده با معنای تکبّر بیشتر آشنا خواهیم شد. تکبّر اندک یعنی کمی «منم» زدن، نَمی علاقه به «تفوّق» بر دیگران داشتن، یک ذره ناراحت شدن از «انتقاد» بجا، کمی سخت‌گیری در «پذیرش» حرف حق، و آنجا که باید، کمی انعطاف‌پذیر نبودن.

آدمیزاد موجودِ زرنگی است، می‌داند اگر قیافه بگیرد هیچ کس او را تحویل نخواهد گرفت. لذا در ظاهر تواضع می‌کند و برای کسی قیافه نمی‌گیرد ولی درواقع قلبش پر از تکبّر است. افرادی که قلبشان پر از تکبّر است، ولی به‌ظاهر افرادِ مهربان و بعضاً متواضعی هستند را باید از طریق نپذیرفتن حق شناخت.

امام صادق (ع) در حدیث شریف و معتبری به یکی از سنت‌های الهی اشاره می‌کند که خیلی به انسان انگیزهٔ اصلاح عیوب پنهان می‌دهد و آن اینکه می‌فرماید: «هیچ بنده‌ای نیست که خیری را در نهان انجام دهد، مگر آن که با گذشت روزگار، خداوند خیری از او را آشکار سازد و هیچ بنده‌ای نیست که در نهان کار شرّی به جای آورد، جز آن که با گذشت زمان، خداوند شرّی از او را نمایان سازد.»

وقتی کسی آدم خوبی بوده ولی بعد به جنایات بزرگ دست می‌زند، معمولاً باید گفت او اصلاً آدم خوبی نبوده است، بلکه از ابتدا آدم بدی بوده ولی بدی‌هایش پنهان بوده و الان آشکار شده است.

بزرگواری با از بالا نگاه کردن به دنیا و حقیر دیدن آن به دست می‌آید. اگر خود را بزرگ‌تر از دنیا و مافیها ببینیم، هم بزرگ شده‌ایم و هم تکبّر نکرده‌ایم. مگر امیرالمؤمنین (ع) نفرمود: «جان‌های شما گرانبهاست، پس آنها را جز به بهشت نفروشید.»

یکی از راه‌های مهم خوب شدن، نشست و برخاست با آدم‌های خوب است. برای پیدا کردن تکبّر پنهان هم باید با انسان‌های متواضع نشست و برخاست کنیم تا در مقایسه با الگوی رفتاری و روحیات آنان، به تکبّر احتمالی درونمان پی ببریم. البته این مُجالست در صورتی مفید است که به دنبال اصلاح باشیم، بعضی‌ها هم چون در پی اصلاح خود نیستند، از مُجالست با خوبان بهره‌ای نمی‌برند

مرحوم ابوترابی، آزادهٔ سرافراز، به نظر بنده شخصی بود که بی‌رحمی را در نهان‌ترین غرفهٔ دلش نابود کرده بود. رفقای ایشان برای بنده نقل می‌کردند که در زمانِ اسارت، گاهی شکنجه‌گرِ بعثی، به دستور مافوقش آن قدر ایشان را می‌زده و شکنجه می‌کرده که خسته می‌شده است. با این وجود صبحِ روزِ بعد، آقای ابوترابی از او عذرخواهی می‌کرد که: «من را ببخش، تو دیشب تا صبح به‌خاطر من مجبور شدی که بیدار بمانی!»

سوءظن به خود، یکی از عوامل کمک‌کننده به شناختن عیوب خود به حساب می‌آید. اگر کسی خیالش از خودش راحت باشد، معلوم است که عیب خود را نمی‌یابد. یکی از اقدامات مقدماتی برای شناختن عیوب خود، مشغول عیب دیگران نشدن و عیب‌جویی نکردن است،

هر که باور داشته باشد که از دیگران برتر است از مستکبران است. [راوی می‌گوید] به ایشان عرض کردم: اگر نظرش این باشد که با دیدن گنه‌آلوده بودن دیگری و سلامت [دور از گناه بودن] خودش، از او برتری دارد، چه؟ فرمود: هیهات! هیهات! (چگونه چنین عقیده‌ای پیدا می‌کند) با اینکه شاید گناه او آمرزیده شود ولی تو بازداشت شوی و مورد بازپرسی قرار گیری.»

ریشهٔ تکبّر درخواست فطری انسان برای بزرگ شدن است؛ و انسان وقتی دوست دارد بزرگ باشد، ولی نیست، متکبّرانه رفتار می‌کند تا نقص خود را جبران نماید. خب، حالا برای ریشه‌کن کردن تکبّر، یعنی برای اینکه نخواهیم حقارت خود را پشت رفتار متکبّرانه پنهان کنیم، باید حقیقتاً بزرگ باشیم و بزرگوار. انسان حقیر، متکبّر می‌شود، ولی انسانی که محترم بار آمده است، یا حقیقتاً بزرگوار است، نیاز به قیافه گرفتن پیدا نمی‌کند و راحت‌تر از دیگران تواضع می‌کند. او بزرگی را در خود می‌یابد؛ نیاز ندارد به زور و زحمت و نفی فضائل دیگران و یا ندیدن کاستی‌های خودش، خود را به دروغ بزرگ ببیند؛ و یا بزرگ بخواهد.

کسی‌که در وجودش تکبّر دارد، نمی‌تواند با مؤمنین کنار بیاید، چون مؤمنین از جنسِ تواضع به خدا بوده و از تکبّر تُهی هستند، لذا جنسِ او با جنسِ مؤمنین تناسب ندارد و به‌همین دلیل از مؤمنین بَدش می‌آید. پس اگر دیدیم کسی میل به کفار دارد و از مؤمنین بیزار است، باید بدانیم که او از تکبّر لبریز است، هرچند به روی خودش نیاورد و یا خودش هم نداند.

«کفَی بِالْمَرْءِ کیساً أَنْ یعْرِفَ مَعَایبَهُ و کفَی بِالْمَرْءِ جَهْلًا أَنْ یجْهَلَ عَیبَهُ؛ از زیرکی برای یک انسان همین بس است که معایب خود را بشناسد و از جهالت و نادانی فرد هم همین بس است که عیب‌های خود را نشناسد.» بنا به فرموده امیرالمؤمنین (ع)، انسان زیرک، انسان آب زیرِ کاه نیست، بلکه انسانی است که مو را از لای ماست اخلاق خود بیرون می‌کشد.

یک مثال خوب برای عیوبِ پنهان در وجودِ انسان، بی‌رحمی‌است. گاهی اوقات ما آدم‌های بی‌رحمی هستیم، ولی خودمان نمی‌دانیم. اگر صد نفر انسانِ بی‌گناه را جلوی ما سر بِبُرند، می‌گوییم: «بی‌خیال! فقط کسی ما را اذیت نکند و به ما آسیبی نرساند، عیبی ندارد، سرِ من را که نبریده‌اند!» بعضی‌ها تا این حدّ رذل و بی‌رحم هستند. حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت (ره) می‌فرمودند: «آنچه معاویه و یزید بالفعل داشتند، ما بالقوه داریم. خیلی به خود مغرور نشویم. این طور نیست که آنها از جهنم آمده باشند و ما از بهشت. به خدا پناه می‌بریم!»

...اگر خداوند متعال خیر بنده ایی را بخواهد چشمانی که در قلبش هست را برایش می‌گشاید پس با آنها عیب و زشتی را می‌بیند و چون غیر از این را اراده کند دل را به حال خودش وامی‌گذارد.» البته این نعمت به کسی که خدا خیرش را بخواهد، داده می‌شود نه به هر کسی. و هر که را خدا خیرش را نخواهد، اجازه می‌دهد قلبش معیوب بماند.

پیامبر بزرگوار اسلام (ص) در این وصیت نورانی خطاب به ابوذر می‌فرماید که وقتی خدا خیر بندهٔ خود را بخواهد، او را در دین فقیه می‌کند و در عیوبش بصیر؛ و در میانهٔ این دو نعمت، زهد از دنیا را نصیبش می‌فرماید. اینکه بصیرت به عیوب را در کنار تفقه در دین و زهد از دنیا قرار داده است، خیلی مهم است و کسی این را می‌فهمد که هم عظمت «فهم عمیق دین» را فهمیده باشد و هم بزرگی «نعمت زهد از دنیا» را.

وقتی انسان، رفیق دلسوز و عاقلی نداشته باشد که عیوبش را به او متذکر شود، عیوبش را نخواهد فهمید؛

وقتی دیدید تا خوبی کسی را می‌شنوید، به دنبال خوبی‌های خودتان می‌گردید که کم نیاورید و یا به دنبال بدی‌های او می‌گردید که او از شما برتری پیدا نکند، بدانید غیر از مقداری حسادت، از تکبّر هم بی‌نصیب نیستید.