بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

ما آخرت را برای کسانی قرار دادیم که تکبّر ندارند و نمی‌خواهند در زمین برتری‌طلبی کنند: «تِلْک الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذینَ لا یریدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ.» اگر می‌خواهید بدانید که مراد از «برتری‌طلبی» که در این آیه آمده چیست، کافی است به کلام امیرالمؤمنین (ع) رجوع کنید که فرمودند: «اگر شخصی دوست‌داشته باشد که بند کفشش از بند کفش دوستش بهتر باشد از مصادیق این آیه خواهد بود.»

افراد متواضع در کنار همهٔ خوبی‌هایشان یک بدی دارند و آن این است که خوراک آدم‌های متکبّر می‌شوند.‌

انسان زیرک، انسان آب زیرِ کاه نیست، بلکه انسانی است که مو را از لای ماست اخلاق خود بیرون می‌کشد.

گاهی ممکن است دارایی‌های معنوی عامل تکبّر انسان شوند، مخصوصاً وقتی که انسان دیگرانی را که از او کمترند، با خود مقایسه کند. به چنین افرادی باید تواضع اولیای خدا را نشان داد. انصافاً خیلی رو کم‌کُن است.

به فرموده امام صادق (ع) اگر انسان از این بلیهٔ بزرگ نجات یابد، به کرامت بزرگی نائل آمده است: «مَن بَرِئَ مِن الکبرِ نالَ الکرامَةَ؛ هرکه از کبر مبرّا شود، به کرامت و بزرگواری رسیده است.»

امیرالمؤمنین (ع) فرموده‌اند: «اجْتِنَابُ السَّیئَاتِ أَوْلَی مِنِ اکتِسَابِ الْحَسَنَات؛ دوری کردن از بدی‌ها برتر از کسب خوبی‌هاست.»

در روایتی امام صادق (ع) می‌فرماید: «إنّ فی جَهنَّمَ لَوادِیا لِلمُتَکبِّرِینَ یقالُ لَهُ سَقَرُ، شَکا إلَی اللّهِ عَزَّوجلَّ شِدَّةَ حَرِّهِ و سَألَهُ أن یأذَنَ لَهُ أن یتَنَفَّسَ، فَتَنَفَّسَ فَأحرَقَ جَهَنَّمَ؛ در جهنم دره‌ای است به‌نام «سقر» برای متکبرین، که از شدت حرارت خود به‌خدای عز و جل شکایت کرد و درخواست کرد به او اجازه دهد تا نفس بکشد، پس چون نفس کشید جهنم شعله‌ور شد!»

جنود شیطان برای اِغوای انسان‌ها یک ذکر کلیدی دارند که دائماً آن را به عنوان دستورالعمل خود زمزمه می‌کنند و آن ذکر این است: «یا مأیوس و یا مغرور» و با این دو ترفند یعنی مأیوس کردن و مغرور کردن، نمی‌گذارد هیچ‌وقت انسان در حدّ تعادل بماند.

رسول خدا (ص) در وصیتش به ابوذر می‌فرمایند: «گاهی انسان به واسطهٔ گناهی به بهشت داخل می‌شود.» ابوذر از رسول خدا (ص) می‌پرسد: «چطور چنین چیزی ممکن است؟» حضرت می‌فرمایند: «وقتی گناه موجب شود که انسان بفهمد در اعماق وجودش چه خبر است و عیوب خود را شناخته و درمان کند، این مایهٔ بهشت رفتنش خواهد شد.»

خداوند ولیش را در میان بندگان خود مخفی می‌دارد، لذا هیچ بنده‌ای از بندگان خدا را کوچک مشمار، شاید ولی‌خدا باشد و تو ندانی.»

یکی از مشکلات اساسی ما آدم‌ها بلای دائمی «مقایسه» است که در خیلی از زمینه‌ها موجب گرفتاری‌های متعدد می‌شود.

و روی زمین، با تکبر راه مرو! تو نمی‌توانی زمین را بشکافی، و طول قامتت هرگز به کوه‌ها نمی‌رسد.

حسادت همچون خوره، ایمان را نابود می‌کند.

یک راه حل خوب برای مأیوس نشدن در اثر آگاهی از عیوب، این است که هر گاه از عیب خود مطّلع شدیم، به آغوشِ رحمت خداوند پناه ببریم و به عیوب خود اعتراف کرده، از خداوند عذرخواهی کنیم. بدانیم که خدا دوستمان دارد و بندهٔ خود را رها نکرده و عیب ما را برطرف خواهد کرد.

اساساً ذکرِ «الله‌اکبر» ذکرِ ویژه‌ای است. وقتی می‌گوییم «الله‌اکبر»، به‌یاد شرایط ملاقات پروردگار می‌افتیم، پروردگاری که بزرگ و باشکوه است، ما هم برای رسیدن به او باید بزرگ شویم. البته به شیوهٔ درست و حقیقی، نه کاذب و متکبرانه. شاید حکمت دیگر تکرار این ذکر در نماز این باشد که تمنّای بزرگ شدن را در وجود ما هدایت کند. وقتی انسان طالب بزرگی است باید آدرس عظمت و بزرگی حقیقی را بلد باشد.

تکبّر احساسی است که وقتی در قلب کسی ایجاد شود، نمی‌تواند گناه نکند، مثل احساس «مهربانی» که اگر در قلب کسی ایجاد شود، نمی‌تواند کار خیر انجام ندهد.

هر که باور داشته باشد که از دیگران برتر است از مستکبران است. [راوی می‌گوید] به ایشان عرض کردم: اگر نظرش این باشد که با دیدن گنه‌آلوده بودن دیگری و سلامت [دور از گناه بودن] خودش، از او برتری دارد، چه؟ فرمود: هیهات! هیهات! (چگونه چنین عقیده‌ای پیدا می‌کند) با اینکه شاید گناه او آمرزیده شود ولی تو بازداشت شوی و مورد بازپرسی قرار گیری.» حتی برای آدم‌های بد هم نباید قیافه گرفت.

یک مثال خوب برای عیوبِ پنهان در وجودِ انسان، بی‌رحمی‌است. گاهی اوقات ما آدم‌های بی‌رحمی هستیم، ولی خودمان نمی‌دانیم. اگر صد نفر انسانِ بی‌گناه را جلوی ما سر بِبُرند، می‌گوییم: «بی‌خیال! فقط کسی ما را اذیت نکند و به ما آسیبی نرساند، عیبی ندارد، سرِ من را که نبریده‌اند!» بعضی‌ها تا این حدّ رذل و بی‌رحم هستند. حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت (ره) می‌فرمودند: «آنچه معاویه و یزید بالفعل داشتند، ما بالقوه داریم. خیلی به خود مغرور نشویم. این طور نیست که آنها از جهنم آمده باشند و ما از بهشت. به خدا پناه می‌بریم!»

اینکه کلیدی‌ترین ذکر نماز «الله اکبر» است، معلوم است که نماز بناست صریحاً با تکبّر انسان مقابله کند. هنگام گفتن ذکر «الله اکبر»، وقتی همه را در برابر کبریایی خداوند متعال کوچک می‌بینیم، خودمان را هم باید یکی از همه بدانیم، بلکه باید خودمان را اولین مخاطب این ذکر عظیم قرار دهیم. آن روی سکهٔ «الله اکبر» توجّه به کوچکی ماست

برای رهایی از صفت تکبّر باید تلاش کنیم تا از هرگونه مقایسه‌ای بین خود و دیگران پرهیز کنیم.