بریده‌هایی از کتاب ما چگونه ما شدیم

صرف اسلامی بودن جامعه‌ای لزوما و به‌طور اتوماتیک برای آن جامعه پیشرفت علمی به بار نمی‌آورد. متقابلاً نیز صرف اسلامی بودن جامعه‌ای لزوما اسباب رکود فعالیت‌های علمی را در آن فراهم نمی‌آورد.

نمی‌دانم این قدرتی که شما اروپایی‌ها را بر ما مسلط کرده چیست و موجب ضعف ما و ترقی شما چه؟ شما در قشون جنگیدن و فتح کردن و به کار بردن تمام قوای عقلیه متبحرید و حال آن که ما در جهل و شغب غوطه‌ور و به‌ندرت آتیه را در نظر می‌گیریم. مگر جمعیت و حاصل‌خیزی و ثروت مشرق‌زمین از اروپا کمتر است؟ یا آفتاب که قبل از رسیدن به شما به ما می‌تابد تأثیرات مفیدش در سر ما کمتر از سر شماست؟ یا خدایی که مراحمش بر جمیع ذرات عالم یکسان است خواسته شما را بر ما برتری می‌دهد؟ گمان نمی‌کنم. اجنبی حرف بزن! بگو من چه باید بکنم که ایرانیان را هشیار نمایم؟»

کلید درک توفیق نسبی آنان علی‌رغم شرایط طبیعی نامساعد در تلاش‌های انسانی خلاصه می‌شود. ایرانیان توانسته بودند به کمک نیروی انسانی بنای یک امپراتوری نیرومند را بگذارند.

. بسیاری از ایرانیان هر پدیده‌ای را که مطابق اندیشه یا منافعشان نباشد به‌دست‌ها و سیاست‌های مرموز مخالفین و دشمنانشان نسبت می‌دهند. اصطلاح معروف «کار، کار انگلیسی‌هاست»

به‌استثنای زاینده‌رود در اصفهان و دز، کرخه و کارون در خوزستان، فلات ایران از نعمت برخورداری از آب‌های سطحی نیز محروم است.

بسیاری از ایرانیان هر پدیده‌ای را که مطابق اندیشه یا منافعشان نباشد به‌دست‌ها و سیاست‌های مرموز مخالفین و دشمنانشان نسبت می‌دهند. اصطلاح معروف «کار، کار انگلیسی‌هاست»

در طی بیست سال حکومت مأمون، رشد و گسترش علوم به‌نحو سریعی ادامه یافت و عصر طلایی اسلام عملاً شکل گرفت. اگرچه روال شکوفایی علمی در زمان دو خلیفه بعدی، معتصم (۲۲۷-۲۱۸ ه ./ ۸۴۲-۸۳۳ م.) و واثق (۲۳۲-۲۲۷ ه ./ ۸۴۷-۸۴۲ م.)، نیز ادامه یافت اما به نظر می‌رسد اوجش در زمان مأمون بوده باشد.

این پدیده که ظهور و افول قدرت‌ها متکی به توانمندی افراد مشخصی باشد، نشان‌دهنده ساده بودن بافت اجتماعی آن است چه، اگر جامعه دارای نهادهای استوار و جاافتاده‌ای باشد، ظهور فرد ولو آن که دارای استعداد و توانمندی‌های چشم‌گیری هم نسبت به دیگران باشد به تنهایی نمی‌تواند منجر به تغییرات گسترده شود.

«مردم به کارهای من افتخار می‌کنند، ولی چون من، از ضعیفی من بی‌خبرند. چه کرده‌ام که قدر و قیمت جنگجویان مغرب‌زمین را داشته باشم؟ یا چه شهری را تسخیر کرده‌ام و چه انتقامی توانسته‌ام از تاراج ایالات خود بکشم؟ ... از شهرت و فتوحات قشون فرانسه دانستم که رشادت قشون روسیه در برابر آنان هیچ است، مع‌الوصف تمام قوای مرا یک مشت اروپایی سرگرم داشته، مانع پیشرفت کار من می‌شوند ... نمی‌دانم این قدرتی که شما اروپایی‌ها را بر ما مسلط کرده چیست و موجب ضعف ما و ترقی شما چه؟ شما در قشون جنگیدن و فتح کردن و به کار بردن تمام قوای عقلیه متبحرید و حال آن که ما در جهل و شغب غوطه‌ور و به‌ندرت آتیه را در نظر می‌گیریم. مگر جمعیت و حاصل‌خیزی و ثروت مشرق‌زمین از اروپا کمتر است؟ یا آفتاب که قبل از رسیدن به شما به ما می‌تابد تأثیرات مفیدش در سر ما کمتر از سر شماست؟ یا خدایی که مراحمش بر جمیع ذرات عالم یکسان است خواسته شما را بر ما برتری می‌دهد؟ گمان نمی‌کنم. اجنبی حرف بزن! بگو من چه باید بکنم که ایرانیان را هشیار نمایم؟»

فقط مردم نیستند که در هر پیچ و خم سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که در ایران به‌وقوع پیوسته به دنبال دست‌های مرئی و نامرئی استعمار و قدرت‌های خارجی هستند، کمتر حکومتی را می‌توان در یک قرن گذشته در ایران سراغ گرفت که مخالفین خود را آلت دست بیگانگان اعلام نکرده باشد.