بریده‌هایی از کتاب امپراتوری اندیشه: تاریخ ایران

مغان مزدایی با بدعت دانستن مانویت در همان ابتدا آن را محکوم کردند و درست‌تر آن است که آن را تحریف اندیشه ایرانی بدانیم یا در واقع حاصل گنوستیسیسم مسیحی در جامه مزدایی تا نماینده چیزی که بتواند در تفکر ایرانی تاب آورد.

مقبره‌هایی سنگی در میانه صخره‌ها. مقبره از نظر زرتشتیان بعدی که ملوث کردن زمین را با جسد مردگان توهین به مقدسات می‌پنداشتند مطرود بود. آن‌ها مرده‌ها را در دخمه‌هایی که به برج خاموشی معروف بود قرار می‌دادند تا پرندگان و دیگر جانوران از آن‌ها تغذیه کنند. با توجه به این‌که پادشاهان هخامنشی در مقبره‌ها دفن می‌شده‌اند آیا می‌شود آن‌ها را واقعاً زرتشتی دانست؟

هخامنشیان بیهوده تلاش نمی‌کردند با ابزار نامناسب کاری را انجام دهند که ما در حال حاضر با ابزارهای مناسب می‌توانیم به نحوی چشمگیر بهتر انجام دهیم. آن‌ها به شیوه متفاوتی کار می‌کردند و در واقع شیوه‌های پیچیده و ماهرانه انجام دادن کارها را که فرهنگ ما به دست فراموشی سپرده است به‌خوبی یافته بودند. برای درک واقعیت این امر، باید کمی افکار طبقه‌بندی‌شده معمول خود را کنار بگذاریم؛ به‌رغم آشنا بودن صوری مفاهیمی مانند فرشتگان، روز داوری، بهشت و جهنم، و انتخاب اخلاقی. امپراتوری هخامنشی امپراتوری اندیشه بود اما اندیشه‌ای متفاوت.

امروزه که ما در زمانه متفاوتی به سر می‌بریم، زمانه‌ای که مملو از مطالب نوشتنی است و درآوردن پول و خرج کردن آن حرف اصلی را می‌زند، وجود سیستمی که چندان ارتباطی با نوشتار نداشته و امور آن بیشتر با پرداخت جنسی حل و فصل می‌شده نه به صورت نقد، بدوی به نظر می‌رسد. اما تاریخ تحول انسان خطی نیست. نباید سنت شفاهی فرهنگ‌های پیچیده‌ای مانند مزداییسم را غیرموثق، ناقص یا عقب‌افتاده بدانیم و خود را برتر از آن.

این واقعیت که کاتبان در سیستم هخامنشی گزارش‌های خود و اسناد رسمی را به زبان‌های دیگر می‌نوشته‌اند نشان می‌دهد ادبیاتی در کار نبوده است. از امپراتوری هخامنشی هیچ تاریخی به زبان فارسی در دست نیست، زیرا در طبقات حاکمه پارس، (مغ‌ها) نوشتار را امری تبهکارانه و (پادشاهان و نجبا) آن را مربوط به طبقات پست و دون‌پایه می‌دانستند، یا هر دو. اسب‌سواری، تیراندازی، راستگویی اما نوشتن نه.

انقلابی ایرانی به رهبری یک روحانی فرّه‌مند، گرفتن قدرت از پادشاهی ستمگر، دفاع از دین راستین، حمله به مؤمنان کاذب و بهره‌برداری از نارضایتی‌های اقتصادی این‌ها همه چه آشنا به نظر می‌رسد. اما ظرف چند ماه گئومات به قتل رسید، داریوش اول (داریاوَیوش) و گروه کوچکی از هم‌پیمانان پارسی‌اش او را کشتند؛ مرگی که بیشتر شبیه قتلی هولناک بود.

گمان می‌رود عزرای کاتب، یکی از رهبران بازگشته از بابل، اولین کسی بوده که کتاب‌های تورات را نگاشته است (پنج کتابِ اول از کتاب مقدس، کتاب‌های موسی). این دست‌نوشته جدید متفاوت با آن چیزی بود که قبل از تبعید یهودیان رواج داشت. از این زمان، یهودیان از این دست‌نوشته عبری استفاده می‌کردند. یهودیت پس از تبعید بیشتر بر تبعیت از تورات و یکتاپرستی تأکید داشت. طی قرون بعدی، جوامع پراکنده یهودی و مزداییان در سراسر خاورمیانه ابتدا تحت سیطره امپراتوری هخامنشی و بعد تحت سلطه فرمانروایان هلنی، در کنار هم زندگی می‌کردند.(۹) واضح است که بسیاری از افکار مذهبی مشترک بوده و طومارهای قمران (طومارهای بحرالمیت) نشان‌دهنده انتقال برخی مفاهیم دینی از مزداییسم به یهودیت است.(۱۰)

تصوف پدیده‌ای گسترده و پیچیده است، با جنبه‌های بسیار متفاوت در ادوار گوناگون و مکان‌های متفاوت، از آسیای صغیر تا آفریقای شمالی قرن یازدهم م و پاکستان امروزی و فراتر از آن. خاستگاه و منشأ آن مشخص نیست، اما اسلام از همان آغاز عنصری عرفانی را تقویت کرد، به گفته برخی با وحی قرآن به محمد] ص] در بیابان‌های اطراف مکه. جوهر طریقه تصوف دقیقا طلب این نوع از مواجهه روحی شخصی و رها کردن خود و تمام خودپرستی‌های دنیوی در حضور خدا بود.

ترجمه فیتز جرالد ترجمه‌ای آزاد است و زبان ویژه قرن نوزدهمی او (هرچند فاخر) با خط تیره‌ها و علایم تعجب و آه و واه‌ها، تا حدی در نشان دادن متانت سنجیده اصل اثر ناکام مانده است. مثلاً در این‌جا فیتز جرالد می‌گوید: «چه شیرین است پادشاهی فانی!» تأمل کن؛ دیگران «چه خجسته رفتند به بهشت!» آه، نقد بگیر و چشم بپوش از باقی اوه، صدای زیبای موسیقی از طبلی در دوردست‌ها اصل شعر این است:

تمام این دوران‌ها، این مردم خود را «ایرانی» و سرزمینشان را «ایران» می‌نامیدند. این واژه ریشه در ادوار بسیار کهن دارد و ظاهراً به معنی «نجیب» است.

سینمای ایران یکی از چشمگیرترین پدیده‌های کشور از زمان انقلاب است. ایران با وجود ممنوعیت مضامین خشونت‌آمیز و جنسی، که از نظر هالیوود گریزناپذیر است، سینمایی شاعرانه و منحصربه‌فرد با جذابیت جهانی خلق کرده که جوایز بین‌المللی بسیاری را کسب کرده است

مظفرالدین‌شاه تسلیم شد و فرمان مجلس شورای ملی را امضا کرد. در مهر ۱۲۸۵ برای اولین بار این مجلس تشکیل و به‌سرعت دست به کار تهیه پیش‌نویس قانون اساسی شد؛ ساختاری محوری که قانون اساسی نامیده شد. در هشتم دی مظفرالدین‌شاه آن را تصویب کرد و پنج روز بعد درگذشت.

سیاست بدبینانه بریتانیا در مورد ایران ضرورتاً همیشگی و لازمه منطقی جایگاه برتر آن نبوده است. سیاست بدبینانه یا کلبی شاید بعضی وقت‌ها فقط به دلیل تنبلی و فقدان قوه تخیل دنبال می‌شود تا دلایل دیگر. سیاستگذار بدبین نمی‌تواند بیشتر از معلم اخلاق آینده را پیش‌بینی کند، اما می‌داند که حداقل ممکن نیست متهم به آرمان‌گرایی رؤیایی شود. هرگاه که برتری یافتن و امتیاز گرفتن مهم‌ترین چیز شود بدبینی غلبه می‌کند. سیاستمداران دوراندیش معتقدند اگر اصول را درست در پیش گیرید آن‌گاه تغییر اندک در سیاست چندان مهم نخواهد بود. اما اغلب اصول در طول مسیر گم می‌شوند و بدبینی و گرایش به منافع آنی غلبه می‌کند. گرایش بدبینانه سیاست بریتانیا در ایران در طولانی‌مدت خسارات زیادی به بار آورد.

کاهش توان تولید مواد غذایی در داخل در بروز چند قحطی شدید تأثیر داشت، به‌ویژه در سال‌های ۱۲۴۹-۱۲۵۰ ه .ش، که برآورد می‌شود طی آن تا یک‌دهم جمعیت تلف شد.

یکی از مهم‌ترین و افراطی‌ترین پیروان باب زنی قزوینی به نام قره‌العین بود که به نشانه بطلان قانون شریعت کشف حجاب کرد. او شاعر بود، با علما وارد مباحث کلامی می‌شد و رهایی زنان را موعظه می‌کرد. قره‌العین مدتی به عراق تبعید شد، اما بعد بازگشت. او نیز مانند باب دستگیر شد. اما برخلاف او وقتی هنوز در حبس خانگی بود می‌توانست با پیروانش سخن بگوید.

دستگاه‌های دولتی به‌خودی‌خود تشکیلات بافضیلتی نیستند و برای نیفتادن در دام فساد به رؤسای سختگیر و اصلاحات دوره‌ای نیاز دارند تا خدمات اخلاقی را تحکیم کنند. و اگر مقامات ارشد به مسئولیتشان درست عمل نکنند زیردستان از فساد آن‌ها تقلید خواهند کرد.

شاه عباس اول نیز در این میان مستثنا نبود؛ او خود با خلع پدرش به سلطنت رسید. او به پیروی از سنت عثمانی پسرانش را در حرم زندانی کرد، زیرا می‌ترسید آن‌ها او را از سلطنت خلع کنند. اما باز هم نگران بود علیه وی توطئه کنند. از این رو، آنان را نابینا ساخت و یکی از آنان را کشت. سرانجام یکی از نوه‌هایش جانشینش شد. رسم ناخوشایند نگهداری وارثان سلطنت در حرم را سلاطین صفوی ادامه دادند.

پیروزی‌هایش، به‌ویژه در شمال شرق، شمار زیادی از کردها را همراه با طوایف قزلباش از جمله قاجار و افشار به آن‌جا منتقل کرد تا از مرزهای جدید محافظت کنند. این سیاستِ اسکان به تقویت اقتدار وی بر طوایف نیز کمک می‌کرد و در عین حال در نتیجه جدا کردن آن‌ها از هم استقلالشان را نیز تضعیف می‌کرد.

دو تن از افرادِ یکی از رهبران شورشی در سال ۹۰۹ ه .ق اسیر و به اصفهان برده شدند، آن‌ها را به سیخ کشیدند و کباب کردند. اسماعیل به ملازمان خود دستور داد کباب را بخورند تا وفاداری‌شان معلوم شود

طریقت اردبیل بعدها پایه‌گذار سلسله صفویه شد که به خاطر یکی از رهبران اولیه‌اش، شیخ صفی (۶۴۹-۷۳۴ ه .ق)، به این نام خوانده شد، مسلمانی سنی و صوفی‌مسلک که اسلام اصیل و احیاشده و نظم دینی جدیدی را روی زمین موعظه می‌کرد. نسب او احتمالاً به کردها می‌رسید. تاریخ اولیه صفویه موضوعی پیچیده و مبهم است، اما به نظر می‌رسد جانشین او صدرالدین (۷۳۴-۷۹۳ ه .ق) این جنبش را سازماندهی کرد و سلسله‌مراتب و مقرراتی را که خاص آن بود به وجود آورد. این کار آن را از انجمنی فاقد انسجام به تشکیلاتی منضبط تبدیل کرد، انجمنی که شروع به ایجاد شبکه گسترده‌تری از اتحادهای قبیله‌ای از طریق حمایت و ازدواج کرد. در دوران شیوخ بعدی صفویه، گروه‌ها یا قبایل جدید (اویماق) با هم ائتلاف کردند و با این پیوندها و شور دینی به هم پیوستند