بریده‌هایی از کتاب اینترنت با مغز ما چه می‌کند؟

تفکر در فرهنگی صرفا شفاهی تحت تأثیر ظرفیت حافظه انسانی است. دانش چیزی است که ما به خاطر می‌آوریم و چیزی که ما به خاطر می‌آوریم محدود به چیزی است که می‌توانیم در ذهن‌مان حفظ کنیم. ۲۸ زبان در طول تاریخ شفاهی هزارساله بشر تکامل یافت تا به ذخیره اطلاعات پیچیده در حافظه فرد کمک کند و امکان تبادل اطلاعات را از طریق گفتار تسهیل نماید.

در حد فاصل بین موانع رفتاری و موانع فکری‌ای که کد ژنتیک ما ایجاد می‌کند، جاده‌ای عریض وجود دارد که در آن فرمان در اختیار ما است. ما با فعالیت‌ها و چگونگی اجرای آنها ــ لحظه به لحظه، روزبه‌روز، آگاهانه یا ناآگاهانه‌ــ جریان‌های شیمیایی را در سیناپس‌ها عوض می‌کنیم و مغزمان را تغییر می‌دهیم. و وقتی ما از طریق الگوها، نظام آموزشی و رسانه‌های مورد استفاده، عادات فکری‌مان را برای کودکانمان به یادگار می‌گذاریم، عملاً ساختار مغزی آنها را دگرگون می‌کنیم.

پیشرفت‌های تاریخی نقشه‌کشی فقط انعکاسی از فرایند رشد ذهن انسان نیستند بلکه در پیشبرد و هدایت رشد فکری او هم نقش دارند. نقشه رسانه‌ای است که نه فقط اطلاعاتی را ثبت و منتقل می‌کند، بلکه شیوه خاصی از دیدن و فکر کردن را نیز دربرمی‌گیرد. با پیشرفت نقشه‌کشی، نقشه‌ها نیز فراگیر شدند و روش‌های درک و فهم خاص فرد نقشه‌کش نیز مورد توجه قرار گرفتند. با استفاده بیشتر و گسترده‌تر انسان از نقشه، ذهن او نیز بیش از قبل توانست واقعیت را در قالب نقشه درک کند. تأثیر نقشه بر ذهن انسان چیزی فراتر از استفاده عملی از آن برای ترسیم دقیق مرزها و مسیرهاست.

ما ضربان قلب، بزرگ شدن ریه و پیچش شکممان را حس می‌کنیم، اما مغزمان که هیچ جنبش و پایانه عصب حسی‌ای ندارد همچنان برایمان غیرمحسوس است. یعنی منبع آگاهی دور از دسترس همین آگاهی است.

بروس فریدمن هم که وبلاگی درباره کاربرد رایانه در علم پزشکی دارد شرح داده که چطور اینترنت عادات ذهنی‌اش را عوض کرده. او می‌نویسد: «حالا دیگر توانایی خواندن و فهم مقاله‌ای بلند را چه در اینترنت و چه روی کاغذ از دست داده‌ام. » ۴ فریدمن که پزشک آسیب‌شناسِ دانشکده پزشکیِ دانشگاه میشیگان است، در گفتگویی تلفنی که با هم داشتیم توضیح داد که تفکر او دچار کیفیتی «تقطیعی» شده که نشان‌دهنده شیوه‌اش در مرور سریع متون کوتاهِ منابع آنلاین است. او اذعان می‌کند: «دیگر نمی‌توانم کتاب جنگ و صلح را بخوانم. دیگر حتی یک پستِ وبلاگیِ بیشتر از سه یا چهار بند هم به نظرم خیلی طولانی است و فقط نگاهی سرسری به آن می‌اندازم. »

اسکات کارپ که سابقا در یک نشریه می‌نوشت و حالا نویسنده وبلاگی درباره رسانه‌های آنلاین است، اعتراف می‌کند که کتاب خواندن را بالکل کنار گذاشته. او می‌گوید: «در دانشکده رشته‌ام ادبیات بود و هرچه کتاب می‌خواندم سیر نمی‌شدم. پس چه شد که به اینجا رسیدم؟ » و در پاسخ فرضیه‌ای مطرح می‌کند: «فکر می‌کردم تمام مطالعاتم را در اینترنت انجام می‌دهم چون شیوه مطالعه‌ام تغییر کرده، یعنی فقط دنبال راحتی بیشتر هستم، اما نکند دلیل اصلی‌اش این باشد که شیوه فکر کردنم عوض شده؟ »

تمرکز ما بر محتوای رسانه می‌تواند ما را از این تأثیرات عمیق غافل کند. آنقدر از برنامه‌های رسانه حیرت‌زده یا مشوش می‌شویم که دیگر فرصت و حواسی نمی‌ماند که بفهمیم در سرمان چه می‌گذرد. در پایان هم وانمود می‌کنیم که فناوری به‌خودی‌خود اهمیتی ندارد و با خودمان می‌گوییم، مهم این است که ما چطور از آن استفاده کنیم. معنی تلویحی این جمله، که تسکین‌بخش غرورمان است، این است که زمام امور همچنان در دست ماست. فناوری فقط یک ابزار است، تا وقتی آن را در دست نگرفته‌ایم بی‌بو و خاصیت است و به محض اینکه آن را زمین می‌گذاریم بار دیگر بی‌بو و خاصیت می‌شود.

مطالعات بر روی کارمندانی که از رایانه استفاده می‌کنند، نشان می‌دهد که آنها مدام دست از کار می‌کشند تا ایمیلی را بخوانند یا به آن پاسخ بدهند. برای آنها اینکه در هر ساعت سی یا چهل بار نگاهی به باکس ایمیل‌شان می‌اندازند غیرعادی نیست.

مایا پاینز از «مؤسسه پزشکی هوارد هیوز» می‌گوید: «حس‌های ما، خیلی خوب متوجه تغییر می‌شوند. » او می‌افزاید: «اشیاء ثابت یا بلاتغییر به بخشی از منظره اطراف ما تبدیل می‌شوند و غالبا نادیده می‌مانند. » اما به محض اینکه «چیزی در محیط تغییر می‌کند، ما ناگزیر متوجه آن می‌شویم، زیرا این تغییر ممکن است برای ما یک خطر ــ یا فرصت‌ــ باشد. »

محتوای یک رسانه صرفا «آن تکه‌گوشت لذیذی است که سارق جلوی سگ نگهبانِ ذهن ما می‌اندازد تا حواسش را پرت کند. »

اغلب تصور می‌شود زمانی که ما در اینترنت می‌گذرانیم عمدتا زمانی است که اگر پای اینترنت نبودیم صرف تماشای تلویزیون می‌کردیم. اما آمار و ارقام چیز دیگری می‌گویند. اکثر تحقیقات درباره فعالیت رسانه‌ای ما حاکی از آن است که با افزایش کاربرد اینترنت، تماشای تلویزیون نیز یا به قوت خودش باقی مانده یا افزایش یافته است

۴۴ صدای غالب در کتابخانه مدرن تق‌تق صفحه کلید است نه ورق خوردن صفحات.

دانشمندان دانشگاه دولتی کانزاس آزمایش واقع‌گرایانه مشابهی انجام دادند. آنها از گروهی از دانشجویان این دانشگاه خواستند تا برنامه‌ای خبری را در شبکه سی‌ان‌ان مشاهده کنند؛ در این برنامه گوینده خبر چهار ماجرای خبری را گزارش می‌کرد و در همان حال انواع گرافیک‌های خبری در صفحه به نمایش درمی‌آمد و خبرهای متنی نیز در زیر صفحه به صورت کرال پخش می‌شد. آنها از گروه دوم خواستند تا به همین برنامه نگاه کنند اما در این برنامه گرافیک‌های خبری و اخبار کرال حذف شده بودند. آزمون‌های بعدی نشان داد که دانشجویانی که نسخه چندرسانه‌ای را تماشا کرده بودند، اطلاعات بسیار کمتری از گروه دیگر که نسخه ساده‌تر را دیده بود، به خاطر می‌آورد.

اما فعالیت فشرده مغزِ وبگردها همچنین نشان می‌دهد که چرا مطالعه عمیق و کارهای دیگری که مستلزم تمرکز طولانی هستند در فضای آنلاین تا این حد دشوارند. ارزیابی لینک‌ها و گرفتن تصمیم‌های حرکتی مرتبط در صفحه، درحالی‌که درگیر پردازش مجموعه‌ای از محرک‌های حسی گذرا هستیم، مستلزم هماهنگی ذهنی و تصمیم‌گیری مداوم است و همین مغز را از کار تفسیر متن یا اطلاعات دیگر منحرف می‌کند. هر وقت ما به لینکی برمی‌خوریم، مجبوریم دست‌کم لحظه‌ای مکث کنیم و به قشر پیشانی مغزمان فرصت بدهیم تا تصمیم بگیرد آیا می‌خواهد روی آن کلیک کنیم یا خیر. تغییر مسیر انرژی ذهن ــ از خواندن کلمات به گرفتن تصمیم درباره لینک‌هاــ شاید برای ما ملموس نباشد ــ زیرا مغز ما این کار را فوری انجام می‌دهدــ اما تحقیقات نشان می‌دهد، که قدرت درک مطلب و حافظه ما را مختل می‌کند، بخصوص وقتی مدام تکرار شود

یکی دیگر از یافته‌های این پژوهش تفاوت‌های میان مطالعه صفحات وب و مطالعه صفحات کتاب بود. پژوهشگران متوجه شدند که هنگام جستجو در اینترنت ما اغلب الگویی از فعالیت مغزی را به نمایش می‌گذاریم که با الگوی مغزی غالب در هنگام کتابخوانی بسیار متفاوت است. در خوانندگان کتاب بخش‌هایی از مغز بسیار فعال است که با زبان، حافظه و پردازش بصری سروکار دارند، اما فعالیت مغزی آنها در بخش‌هایی که با تصمیم‌گیری و حل مسئله درگیرند، چندان زیاد نیست، در حالی که فعالیت مغزی کاربران حرفه‌ای رایانه هنگام مشاهده و جستجوی صفحات وب، در این بخش‌ها بسیار زیاد است. اما خبر خوش اینکه وبگردی با توجه به نیازش به چنین کارکردهای فراوانی، می‌تواند ذهن افراد مسن‌تر را فعال نگه دارد. اسمال می‌گوید به نظر می‌رسد، جستجوگری و وبگردی مغز را به همان روشی «ورزش» می‌دهند که حل کردن جدول کلمات متقاطع.

هجوم پیام‌های رقیب که هر وقت آنلاین می‌شویم دریافت می‌کنیم، نه فقط بار بیش از اندازه‌ای بر دوش حافظه کاری ما می‌گذارد، بلکه کار لوب‌های پیشانی را برای متمرکز کردن توجه روی هر چیز سخت‌تر می‌کند. فرایند تحکیم حافظه حتی شروع هم نمی‌شود. و به لطف انعطاف مسیرهای عصبی، هرچه بیشتر از وب استفاده کنیم، بیشتر مغزمان را برای انحراف توجه و پرت شدن حواس آموزش داده‌ایم ــ در واقع به مغزمان آموزش داده‌ایم تا اطلاعات را خیلی سریع و خیلی کارآمد، اما بدون توجهی پایدار، پردازش کند. این مسئله روشن می‌سازد که چرا بسیاری از ما، حتی هنگامی که جلوی رایانه نیستیم، به‌سختی می‌توانیم تمرکز کنیم. مغز ما مستعد فراموشی و در کار به یاد آوردن بی‌عُرضه می‌شود.

چه عاملی تعیین می‌کند ما چه چیزی را به خاطر بیاوریم و چه چیزی را فراموش کنیم؟ کلید تحکیم حافظه، توجه است. ذخیره خاطرات آشکار و فرایندی به همان اندازه مهم یعنی ایجاد اتصالات بین آنها مستلزم تمرکز ذهنی بالایی است که با تکرار یا درگیری حسی یا تفکر عمیق تقویت شده باشد. هر قدر توجهمان دقیق‌تر باشد، حافظه‌مان دقیق‌تر خواهد بود.

نلسون کووان، کارشناس حافظه و استاد دانشگاه میسوری، می‌نویسد: «برخلاف رایانه، مغز انسان عادی هرگز به مرحله‌ای نمی‌رسد که دیگر نتوان در آن تجربه‌ای ثبت کرد، مغز هرگز پر نمی‌شود. » ۳۱ تورکل کلینگبرگ می‌گوید: «مقدار اطلاعاتی که می‌توان در حافظه بلندمدت ذخیره کرد، تقریبا نامحدود است. »

در تصمیمات آگاهانه یا ناآگاهانه‌ای که درباره نحوه استفاده از رایانه گرفته‌ایم، سنت تفکر در خلوت و توأم با تمرکز جدی را کنار گذاشته‌ایم، یعنی همان اخلاقی را که کتاب به ما ارزانی داشته بود. ما بدون اینکه بدانیم سرانجامِ کار خوب می‌شود یا بد جانبِ تردست را گرفتیم، نه جانب کسی را که طرفدار تمرکز عمیق بود.

اینترنت هم، با وجود اینکه از جهات بسیاری فاصله‌ای آشکار با رسانه‌های سنتی دارد، باز ادامه همان جریان‌های فکری و اجتماعی است که با استقبال مردم از رسانه‌های الکتریکی قرن بیستم ظهور کردند و از آن زمان تاکنون به زندگی و افکار ما شکل بخشیده‌اند. اکنون مدت‌هاست عواملی که حواس ما را پرت می‌کنند و انصراف خاطری به ما می‌بخشند در زندگی ما مدام بیشتر و بیشتر می‌شوند، اما هرگز هیچ رسانه‌ای نبوده است که مثل اینترنت فقط برای همین برنامه‌ریزی شده باشد که تمرکز ما را به هم بزند و ذهنمان را معطوف به جهات مختلف کند و این کار را با اصرار و جدیت تمام پی بگیرد.