بریده‌هایی از کتاب اینترنت با مغز ما چه می‌کند؟

تیک‌تاک منظم ساعت جدا از دغدغه‌های عملی‌ای که مایه الهامِ اختراع ماشین زمان‌سنج و نحوه استفاده روزمره از آن شد، نقش مهمی در شکل‌گیری ذهن علمی و انسان علمی داشت.

روند بلوغ فکری هر فرد را می‌توان در شیوه ترسیم تصاویر یا نقشه‌هایی از محیط اطرافش ردیابی کرد. ما با ارائه تصاویری ابتدایی و عینی از ویژگی‌های محیط اطرافمان شروع می‌کنیم و سپس این خطوط را دقیق‌تر و انتزاعی‌تر می‌کنیم تا تصویر بهتری از فضای جغرافیایی و مکانی محیط اطراف ارائه کنیم. به عبارت دیگر، ما از طرحی که می‌بینیم به طرحی که می‌شناسیم حرکت می‌کنیم.

فیلسوفی به نام دیوید بولر در کتابی با عنوان ذهن‌های انطباق‌پذیر، که در واقع نقدی است بر روان‌شناسی تکاملی، می‌نویسد، انتخاب طبیعی مغزی طراحی نکرده که از پیش برای سازگاری با شرایط گوناگون آماده شده باشد، بلکه مغزی ایجاد کرده که می‌تواند «در سراسر عمر و حتی گاهی در عرض چند روز بنا به اقتضائات محیطی ساختارهایی تخصصی را شکل دهد تا بتواند پاسخگوی این اقتضائات و نیازهای مربوط به آن شود. » ۲۸ در واقع فرایند تکامل به ما مغزی ارزانی کرده که می‌تواند تصمیم و عملکردش را بارها و بارها تغییر دهد.

راماچاندران، عصب‌شناس و رئیس مرکز مغز و شناخت در دانشگاه کالیفرنیا در سن‌دیگو، هنگام تحقیق روی نوجوانی که دست چپش را در یک حادثه رانندگی از دست داده بود، متوجه شد که وقتی به این نوجوان می‌گوید چشمانش را ببندد و بعد به لمس اجزاء مختلف صورت او می‌پردازد، این نوجوان فکر می‌کند که آنچه لمس می‌شود آن دست قطع‌شده‌اش است. یک‌بار این عصب‌شناس جایی زیر بینی این نوجوان را خاراند و از او پرسید: «این خارش را کجا حس می‌کنی؟ » و نوجوان پاسخ داد: «روی انگشت کوچک دست چپم. » نقشه مغز نوجوان در فرایند سازماندهی مجدد بود، سلول‌های عصبی برای کاربردهای جدید از نو به کار گرفته می‌شدند. ۲۴ بر اساس این آزمایش‌ها، حس «یک عضو خیالی» در فرد معلول عمدتا حاصل تغییرات انعطافی در سلول‌های عصبی مغز است.

آزمایش‌ها نشان می‌دهند که اگر کسی دچار نابینایی شود، بخشی از مغز او که مسئول پردازش محرک‌های بصری است ــ غشاء بصری‌ــ از کار نمی‌افتد بلکه بلافاصله جای خودش را به مدارهایی می‌دهد که برای پردازش صدا استفاده می‌شوند. و اگر این شخص خط بریل را بیاموزد غشاء بصری مغز او برای پردازش اطلاعاتی که از طریق تماس انگشتان دریافت می‌شود، دوباره به خدمت گرفته می‌شود.

انعطاف‌پذیری سیناپس‌های مغزی می‌تواند دو نظریه فلسفی در مورد ذهن، یعنی تجربه‌گرایی و خردگرایی، را که قرن‌هاست با هم در تضاد هستند هم‌داستان سازد. از نظر تجربه‌گرایانی مثل جان لاک، ذهنی که با آن متولد می‌شویم، صفحه‌ای خالی ــ «لوح سپید» ــ است و معلومات ما از طریق تجربیات ما در زندگی شکل می‌گیرند، از طریق چیزهایی که می‌آموزیم. به زبانی ساده‌تر، ما محصول تربیت هستیم نه طبیعت. اما از نظر عقل‌گرایانی مثل ایمانوئل کانت، ما با «الگوهای» ذهنیِ ازپیش مقررشده متولد می‌شویم و این الگوها هستند که تعیین می‌کنند ما چطور جهان را درک می‌کنیم و آن را به تصور درمی‌آوریم. همه تجربیات ما از صافی این الگوهای ذاتی می‌گذرند. بنابراین، طبیعت در کیستیِ ما دست بالا را دارد.

در طول بیست سال گذشته، از وقتی که تیم برنزـ لی، کد شبکه جهانی وب را نوشت، اینترنت رسانه ارتباطی و اطلاعاتی اصلیِ کلِ جامعه شده است. دامنه استفاده از آن، حتی با استانداردهای رسانه‌های جمعی قرن بیستم، بی‌سابقه است. البته دامنه نفوذ آن نیز به همان اندازه بی‌سابقه است. ما از سر اجبار یا اختیار تن به الگوی بی‌اندازه سریعِ اینترنت در جمع‌آوری و توزیع اطلاعات داده‌ایم.

در سال ۲۰۰۸، مرکز پژوهشی و مشاوره‌ای کمپانی اِن جنرا گزارشی منتشر کرد درباره تأثیرات اینترنت بر روی جوانان. این مرکز برای تهیه این گزارش با شش‌هزار نفر از گروهی که آنها را «نسل وب» می‌نامید ــ کودکانی که با اینترنت بزرگ شده‌اندــ مصاحبه کرد. پژوهشگر ارشد این مرکز در گزارشی نهایی نوشت «غوطه‌ور شدن در دنیای دیجیتال حتی بر شیوه دریافت اطلاعات در این نسل هم تأثیر گذاشته. آنها هنگام مطالعه یک صفحه الزاما آن را از چپ به راست و از بالا به پایین نمی‌خوانند بلکه در عوض بعضا از یک خط به خط دیگر می‌روند و دنبال اطلاعات مورد علاقه خودشان می‌گردند. »

حتی کسانی که از نفوذ روزافزون شبکه اینترنت در هراسند نیز به‌ندرت اجازه می‌دهند این نگرانی مانعی بر سر راه استفاده و لذت آنها از فناوری شود. دیوید تامسون، منتقد فیلم، می‌گفت «تردیدهای ما در مواجهه با قطعیتِ رسانه رنگ می‌بازند. » ۶ او این سخن را درباره سینما گفت و اینکه چطور این رسانه احساسات و عقلانیت خود را نه فقط بر پرده سینما بلکه بر ما مخاطبانِ مسحور و مطیع می‌تاباند. اما این سخن با شدت و حدتی به‌مراتب بیشتر در مورد اینترنت صدق می‌کند. صفحه رایانه‌های ما با مزایا و راحتی‌هایی که برایمان به ارمغان می‌آورند تردیدهایمان را با خاک یکسان می‌کنند. رایانه‌های ما آنقدر خوب نوکری‌مان را می‌کنند که توجه دادن به اینکه آنها در واقع ارباب ما هم هستند به نظرمان توهین‌آمیز می‌رسد.

مک‌لوهان می‌گفت، «رسانه‌های الکتریکی» قرن بیستم ــ تلفن، رادیو، سینما، تلویزیون‌ــ سلطه متن را بر افکار و احساسات ما شکستند. ما انسان‌های منزوی و چندپاره که قرن‌ها اسیرِ زندان مطالعاتِ فردی صفحات چاپی بودیم، بار دیگر به هم می‌پیوستیم و در معادلِ جهانی دهکده‌ای قومی ادغام می‌شدیم. ما داشتیم «از طریق فناوری به شبیه‌سازی آگاهی انسان نزدیک می‌شدیم، به آن زمان که فرایندِ خلاقِ دانستن به شکلی جمعی و گروهی به کل جامعه انسانی بسط می‌یافت. »

جریان اطلاعات جدیدی که مدام از چشمه وب می‌جوشد بر این گرایش طبیعی ما تأثیر می‌گذارد که «برای اتفاقاتی که اکنون برای ما نمی‌افتد بیش از اندازه لازم ارزش قائل شویم. » ما حتی وقتی می‌دانیم که «اطلاعات جدید اغلب پیش‌پاافتاده‌اند تا ضروری» باز هم در عطش آنها می‌سوزیم. ۳۳ بنابراین ما خودمان از اینترنت می‌خواهیم تا به روش‌های بیشتر و متفاوت‌تر وسط کارمان بپرد و انقطاعی در کارمان پیش بیاورد. ما با کمال‌میل عدم تمرکز، تقسیم توجه و پاره شدن رشته افکارمان را می‌پذیریم تا در مقابل به انبوهی از اطلاعات جالب‌توجه یا دست‌کم منحرف‌کننده ذهن دست یابیم.

سابقا راحت غرق مطالعه کتاب یا مقاله‌ای بلند می‌شدم. ذهنم درگیر فراز و فرودهای روایی یا تغییرات استدلالی متن می‌شد و ساعت‌ها در پهنه گسترده نثر آن پرسه می‌زدم. اما دیگر به‌ندرت دچار چنین حالتی می‌شوم. یکی دو صفحه که می‌خوانم حواسم پرت می‌شود. رشته کلام را گم می‌کنم و دنبال کار دیگری می‌گردم. حس می‌کنم باید همیشه ذهن سرکشم را کشان‌کشان سراغ متن ببرم. مطالعه عمیق که سابقا خیلی طبیعی اتفاق می‌افتاد حالا کشمکشی سخت شده.

فناوری‌های فکری بودند که بیشترین و پایدارترین تأثیر را بر چیستی و چگونگی تفکر ما نهادند.

ما دنبال نرم‌افزارهای خوش‌کاربرد و کمکی هستیم. چرا نباید باشیم؟ اما این احتمال هست که وقتی مشقت فکر کردن را به نرم‌افزار واگذار می‌کنیم، قدرت مغزمان را به شیوه‌های نامحسوس اما تأثیرگذار کاهش می‌دهیم. وقتی یک کارگر، بیل دستی‌اش را با یک بیل مکانیکی عوض می‌کند، ماهیچه‌های بازویش ضعیف‌تر اما بازدهی‌اش بیشتر می‌شود. بعید نیست که وقتی کارهای ذهنی‌مان را به ماشین واگذار می‌کنیم، اتفاق مشابهی رخ دهد.

در بلندمدت اهمیت محتوای یک رسانه در تأثیری که بر نحوه تفکر و عملکرد ما می‌گذارد به‌مراتب کمتر از خود آن رسانه است

ده‌ها تحقیقی که روان‌شناسان، زیست‌ـ عصب‌شناسان، کارشناسان آموزش و طراحان وب انجام داده‌اند نیز این نتیجه‌گیری را تأیید می‌کنند که وقتی آنلاین می‌شویم، وارد محیطی می‌شویم که در آن مطالعه سرسری، تفکر شتاب‌زده و غیرمتمرکز و یادگیری سطحی پا می‌گیرند.

ما کم‌کم شروع کردیم به کشیدن نقشه زندگی، حوزه اجتماعی و حتی نظرهایمان. در سایه تأثیر ساعت مکانیکی، انسان کم‌کم به این نتیجه رسید که مغز و جسم او ــ و در واقع کل جهان‌ــ مثل «ساعت» کار می‌کند. ما در چرخ‌دنده‌های تودرتوی ساعت که بر اساس قوانین فیزیک می‌چرخند و زنجیره طولانی و مشخصی از علت و معلول ایجاد می‌کنند، استعاره‌ای مکانیکی یافتیم که می‌توانست فعالیت همه چیز و همین‌طور رابطه بین آنها را تبیین کند. خدا ساعت‌ساز اعظم شد. خلقت او دیگر رازی نبود که انسان باید پذیرای آن باشد بلکه معمایی بود که باید گشوده می‌شد. دکارت در سال ۱۶۴۶ نوشت، «بی‌تردید آمدن پرستوها در فصل بهار بدین معنی است که آنها هم مثل ساعت کار می‌کنند. »

در نظر آنها، تفکر، خاطرات و عواطف، به جای اینکه منشاء روحی داشته باشند، نتیجه منطقی و از پیش معین‌شده سازوکار فیزیکی مغز بودند. آگاهی نیز صرفا یکی از محصولات فرعی این سازوکار بود.

بنابراین عجیب نیست که انعطاف‌پذیری عصبی را با بیماری‌های ذهنی مختلف، از افسردگی گرفته تا اختلالات وسواسی و توهم شنیدن صدا مرتبط می‌دانند. فرد مبتلا هرچه بیشتر روی نشانه‌های بیماری‌اش تمرکز کند، نشانه‌ها با عمقی بیشتر در مدارهای عصبی‌اش حک می‌شوند. در بدترین حالت، ذهن به خودش می‌قبولاند که بیمار است.

هر فناوری فکری نوعی اخلاق فکری را دربرمی‌گیرد، اخلاقی که مجموعه‌ای است از فرضیات در باب اینکه ذهن بشر چگونه کار می‌کند یا باید کار کند.