بریده‌هایی از کتاب توحید مفضل

چه کسی به گاهِ بیچارگی به فریاد او می‌رسد، جز آن که نهایت شکر نعمت‌هایش دست‌نایافتنی است؟

ندیده‌ای کودک را در حالی که طفل است و هنوز به حدّ فهم و یادگیری نرسیده، نزد معلّم می‌فرستند تا بدین وسیله از بازی و کارهای بیهوده‌ای که گاه او و خانواده‌اش را دچار مشکلات و دردسرهای بزرگ می‌سازد، دور کنند. همچنین انسان اگر بی‌کار بماند، از رهگذر طغیان و بیهوده‌کاری و سرخوشی زیاد به دام اعمالی می‌افتد که زیانش برای شخص و نزدیکان او غیر قابل تحمّل است.

ای مفضّل! در رؤاها بیندیش که چگونه خداوند آنها را نظم و ترتیب داده و راست و دروغ‌شان را به هم آمیخته کرده است. اگر تمام رؤاها راست بود، همگان پیامبر می‌شدند، و اگر همه‌شان دروغ درمی‌آمد، سودی نداشتند و وجودشان زیادی و بی‌معنا بود. پس گاهی راست و درست‌اند تا مردم در رسیدن به آنچه سودمند است و دور شدن از آنچه زیانبار است، از آنها برخوردار شوند، و بسیاری اوقات، دروغ‌اند تا یکسر به آنها اعتماد نکنیم.

حال اگر عمر انسان طولانی باشد و او این مطلب را بداند، مطمئن می‌شود که در دنیا ماندگار است، در نتیجه در منجلاب لذّات و گناهان فرو می‌رود و کارش بر این اساس می‌شود که نخست شهوات و خواسته‌های خود را تأمین نماید و آنگاه در واپسین روزهای عمرش به سوی خدا بازگردد. این روشی است که البته خداوند از بندگانش نمی‌پسندد و پذیرای آن نیست.

اکنون ای مفضّل! در بی‌اطلاعی انسان از طول مدّت عمرش تأمّل کن که اگر آن را می‌دانست، و می‌فهمید عمرش کوتاه است، از زندگی لذّت نمی‌برد و هماره در انتظار مرگ بود و فرا رسیدن وقت معلوم گشته آن.

ای مفضّل! بنگر که چگونه از میان همه حیوانات، انسان به داشتن صفتی بس مهم و پر فایده همچون حیا و عفّت متمایز شده است. اگر حیا نبود مردم هیچ مهمانی را نمی‌پذیرفتند، به هیچ پیمانی وفا نمی‌کردند، هیچ نیازی برنمی‌آوردند، و در هیچ کاری در پی نیکی نبودند و از بدی‌ها دوری نمی‌جستند؛ تا آنجا که عمل کردن به بسیاری از واجباتْ به‌خاطر حیا است.

چه بسیار نعمت‌هایی از این دست که انسان می‌تواند شماره کند؛ بلکه آنچه قابل شمارش نیست و مردم نمی‌دانند، بسی افزون‌تر است از آنچه می‌دانند و می‌شمارند.

مگر نه اینکه کودک از گریه خود سود بسیار می‌برد، امّا پدر و مادرش چون این حقیقت را به درستی درنمی‌یابند، می‌کوشند او را بی‌صدا کنند و با فراهم کردن خواسته‌هایش، او را از گریه بازدارند. آنها نمی‌دانند که گریه برای فرزندشان بهتر و خوش فرجام‌تر است.

مگر نه اینکه کودک از گریه خود سود بسیار می‌برد، امّا پدر و مادرش چون این حقیقت را به درستی درنمی‌یابند، می‌کوشند او را بی‌صدا کنند و با فراهم کردن خواسته‌هایش، او را از گریه بازدارند. آنها نمی‌دانند که گریه برای فرزندشان بهتر و خوش فرجام‌تر است.

اگر آدمیان نعمت‌های خدای تعالی را می‌شناختند، این کارْ آنان را از غوطه‌ور شدن در منجلاب معاصی باز می‌داشت.

کسانی که به این بلاها دچار می‌شوند، اگر شکیبایی کنند و رو به سوی خدا آورند، پس از مرگ، ثواب‌هایی چنان گرانقدر و بزرگ نصیب‌شان می‌شود که بلا و گرفتاری‌شان، در کنار آن، بسیار حقیر و ناچیز می‌نماید، و اگر پس از مرگ، مخیر شوند، بازگشت به دنیا و بلا دیدن را برمی‌گزینند، تا بر ثواب‌های خویش بیفزایند.

بسا چیزی که در بازار تجارتْ بی‌مقدار است و در بازار علم گران‌قیمت

اگر انسان‌ها گرفتاری و بلا نبینند، طغیان و معصیت را از حدّ می‌گذرانند

روباه وقتی طعمه‌ای بخواهد و به دست نیاورد، خود را به مردن می‌زند و شکمش را باد می‌کند، آن‌سان که پرنده، روباه را مرده می‌پندارد و بر آن می‌نشیند تا برای خوردن پاره‌اش کند، که ناگاه روباه می‌جهد و پرنده را می‌گیرد.

وقتی دلفین می‌خواهد پرنده‌ای را شکار کند، اینگونه چاره‌گری می‌کند: ماهی را می‌گیرد و می‌کشد و شکمش را می‌گشاید. ماهی روی آب قرار می‌گیرد و دلفین زیر آن به کمین می‌نشیند و آب را تکان می‌دهد تا پیدا نباشد. در این هنگام پرنده‌ای می‌آید که ماهی مرده را شکار کند، دلفین هجوم می‌برد و آن را می‌گیرد. بنگر که چگونه این نیرنگ‌زدن، به‌خاطر مصلحت دلفین، در طبیعت او قرار داده شده است.

اگر درد و بیماری و مصیبتی به انسان نرسد، به چه چیز دیگر از گناهان دور می‌شود و در برابر خدای تعالی فروتن می‌گردد و با مردم به مهربانی و ملاطفت رفتار می‌کند؟ نمی‌بینی هرگاه انسان به درد و رنجی مبتلا شود، چگونه تواضع و تسلیم و شکستگی می‌ورزد و از پروردگار خویش عافیتْ گدایی می‌کند و فراوان صدقه می‌دهد؟

گفتم: چرا خداوند موها و ناخن‌ها را طوری نیافریده که بلند و زیاد نشوند و انسان محتاج کوتاه کردن‌شان نباشد؟ فرمود: خدا، در این کار، نعمت‌هایی برای بنده‌اش قرار داده که او نمی‌داند، تا شکرشان را به‌جای آورد. بدان که با بیرون آمدن موها از منافذ پوست، و روییدن ناخن‌ها از سر انگشتان، دردها و بیماری‌های بدن نیز خارج می‌شوند. از این رو به انسان امر شده است که هر هفته نوره بکشد و سر بتراشد و ناخن بگیرد تا موها و ناخن‌ها زود به زود رشد کنند و دردها و بیماری‌های بدن را بیرون بریزند؛ امّا اگر این کار دیر به دیر انجام شود، درد و بیماری در بدن انسان می‌ماند و مرض‌های سخت و دیرپای را سبب می‌گردد.

ای مفضّل! فایده گریه کودکان را بشناس و بدان که در مغز آنها رطوبتی است که اگر باقی مانَد سبب مشکلات بزرگ و بیماری‌های سختی چون کوری و مانند آن می‌شود. گریه، این رطوبت را از سر کودکان به بیرون سرازیر می‌کند و تندرستی و سلامت چشم‌ها را در پی می‌آورد.

افراد ناقص‌الخلقه گفتم: چرا بعضی از مردم این اعضا را ندارند و به مشکلاتی که فرمودید، مبتلا می‌شوند؟ فرمود: این برای ادب کردن شخص است و عبرت گرفتن دیگران. همچنان که گاه پادشاهان مردم را ادب می‌کنند تا دیگران بترسند و درس عبرت بگیرند. پس هیچ‌کس آنها را بر این کار سرزنش نمی‌کند، بلکه رأی پادشاه را می‌ستایند و تدبیرش را درست می‌شمارند و می‌پسندند. کسانی که به این بلاها دچار می‌شوند، اگر شکیبایی کنند و رو به سوی خدا آورند، پس از مرگ، ثواب‌هایی چنان گرانقدر و بزرگ نصیب‌شان می‌شود که بلا و گرفتاری‌شان، در کنار آن، بسیار حقیر و ناچیز می‌نماید، و اگر پس از مرگ، مخیر شوند، بازگشت به دنیا و بلا دیدن را برمی‌گزینند، تا بر ثواب‌های خویش بیفزایند.

روباه وقتی طعمه‌ای بخواهد و به دست نیاورد، خود را به مردن می‌زند و شکمش را باد می‌کند، آن‌سان که پرنده، روباه را مرده می‌پندارد و بر آن می‌نشیند تا برای خوردن پاره‌اش کند، که ناگاه روباه می‌جهد و پرنده را می‌گیرد. کیست که روباه زبان‌بسته و بی‌شعور را به این حیله مسلّح نموده، جز خدایی که روزی رساندن اینگونه را برای او بر عهده گرفته است؟