بریده‌هایی از کتاب توحید مفضل

گفتم: سرور من! عدّه‌ای می‌پندارند که این، کار طبیعت است. فرمود: از اینان بپرس که طبیعت چیست؟ آیا علم و قدرتِ انجام دادنِ این افعال را دارد یا نه؟ اگر علم و قدرت را برای آن لازم می‌دانند، چه چیز آنها را از اثبات آفریدگار باز می‌دارد، که این افعال نتیجه تدبیر و کارسازی او است؟ اگر هم گمان می‌کنند طبیعتْ بدون علم و نیت قبلی این کارها را می‌کند ـ حال آنکه در اعمالش حق و حکمت مشاهده کردی ـ پی می‌بریم که این افعال از خالق حکیم سر می‌زند و چیزی که آنها طبیعتش نامیده‌اند، سنّت جاری الاهی است در میان آفریدگان.

سخن ما را می‌شنود و به ما گوش می‌سپارد و حجّت و برهان ما را به نیکی فهم می‌کند، تا اینکه چون همه سعی خویش را به کار می‌گیرم و گمان می‌کنیم که او را شکست داده‌ایم، ناگاه با سخنی اندک و جمله‌ای کوتاه، دلیل ما را باطل می‌سازد و به قبول حجّت خویش وامی‌داردمان، و راه عذر و بهانه را بر ما می‌بندد، چندان که جواب گفتنش نمی‌توانیم. حال اگر تو از اصحاب اویی، همچون او با ما سخن بگو. »

«به زودی گوشه‌هایی از حکمت پروردگار متعال را در آفرینش دنیا و درندگان و چارپایان و پرندگان و گزندگان و هر حیوان و گیاه و درخت ثمرده و بی‌ثمرِ دارای روح و حبوبات و سبزی‌های خوردنی و غیر خوردنی، برایت خواهم گفت. و این آن حقیقتی است که عبرت‌پذیران از آن عبرت می‌گیرند و مؤنان با دانستنش دل‌آرام می‌گردند، و منکران در آن سرگشته می‌شوند. فردا، صبح زود، نزد من بیا. »

راستی اگر این فلک، همچنان که وسایل مورد استفاده در صنایع، خراب و معیوب می‌شوند، دچار نقص و مشکل شود، چاره مردم برای اصلاح آن، چه می‌تواند بود؟

در رؤاها بیندیش که چگونه خداوند آنها را نظم و ترتیب داده و راست و دروغ‌شان را به هم آمیخته کرده است. اگر تمام رؤاها راست بود، همگان پیامبر می‌شدند، و اگر همه‌شان دروغ درمی‌آمد، سودی نداشتند و وجودشان زیادی و بی‌معنا بود. پس گاهی راست و درست‌اند تا مردم در رسیدن به آنچه سودمند است و دور شدن از آنچه زیانبار است، از آنها برخوردار شوند، و بسیاری اوقات، دروغ‌اند تا یکسر به آنها اعتماد نکنیم.

سرّ آفرینش بوزینه به این صورت آن است که آدمی عبرت بگیرد و بداند وقتی به این اندازه به چارپایان شباهت می‌برد، پس با آنها اصل و ریشه‌ای مشترک دارد، و اگر خداوند او را از جهت ذهن و اندیشه و سخن گفتن، فضیلت و برتری نمی‌بخشید، مثل بعضی از چارپایان بود.

هرکس معادن را ژرف بکاود و پایین رود، به درّه‌ای عمیق و انباشته از آب فراوان برخورد می‌کند که نهایت آن پیدا نیست و نمی‌توان از آن عبور کرد، و پشتش کوه‌هایی از نقره است.

ریزش بزاق کودکان امّا آبی که از دهان کودکان جاری می‌شود، با خود رطوبتی را خارج می‌سازد که اگر در بدن‌شان بماند، آنها را به بیماری‌های سختی دچار می‌کند. دیده‌ایکسانی را که رطوبت بر آنها غلبه کرده و آنها را به حدّ حماقت و دیوانگی و کم‌عقلی رسانده و به امراضی چون سکته و لَقوه و مانند آن مبتلا نموده است. خداوند کاری کرده که این رطوبت در کودکی از دهان بچه‌ها بیرون می‌ریزد، تا در بزرگی صحیح و سالم زندگی کنند،

با این‌همه، این مهارت به انسان داده شده که از مس، برنج و از ریگ، شیشه و از سرب، نقره و از نقره، طلا به دست آورد و کارهایی چنین که زیانی ندارد، انجام دهد.

اگر باران یک‌دفعه فرو می‌ریخت، بر زمین جاری می‌شد و در آن نفوذ نمی‌کرد، و نیز شاخ و برگ درختان و مزارع را زیر فشار خود درهم می‌شکست و نابود می‌ساخت. پس باران قطره قطره و آرام آرام فرو می‌ریزد، دانه‌های کشته را می‌رویاند، و زمین و زراعت را زنده می‌کند. در بارش آهسته آهسته و تدریجی باران، فایده‌های دیگری نیز هست: بدن‌ها را نرم و لطیف می‌سازد، تیرگی و گرد و خاک هوا را می‌زداید و وبای ناشی از آن را برطرف می‌کند، آفت‌های نشسته بر درختان و مزارع را که به آن «یرقان»[ = شتّه و شپشه گیاهان ]می‌گویند، شست‌وشو می‌دهد و فواید دیگر.

در بارش باران بر زمین و تدبیر نهفته در آن، بیندیش. باران از فراز بر زمین فرو می‌بارد تا تمام پستی‌ها و بلندی‌ها را فرا بگیرد و آبیاری کند. اگر باران از یک سمتِ زمین، و نه از بالا، جاری می‌شد، به مکان‌های بلند نمی‌رسید و در نتیجه، کشت و زرع زمین کاهش می‌یافت. نمی‌بینی که کشته‌های آبی، کم‌تر از کشته‌های دیمی است. این باران است که همه جای زمین را می‌پوشاند و چه بسا دشت‌های وسیع و دامنه‌ها و بلندی‌های کوه‌ها را آبیاری می‌کند و غلاّت فراوان به عمل می‌آورد و بدن ترتیب، رنج جاری کردن آب از جایی به جای دیگر را از انسان برمی‌دارد و خیالش را از جهت مشاجره و درگیری و ظلم در حقّ دیگران که معمولاً به تصاحب آب توسط قدرت‌مندان و محروم شدن ضعیفان می‌انجامد، آسوده می‌گرداند.

زیرا بعضی از مردم رغبتی به فرزند ندارند و آن را مهم نمی‌دانند.

دنیا را همچون خانه‌ای می‌بینی که در آن تمام نیازهای بندگان مهیا گردیده است. آسمانْ همچون سقفی برافراشته شده، زمینْ بسان فرشی بزرگ پهن گردیده، ستارگانْ مثل چراغ‌ها بر بالای هم چیده شده‌اند، گوهرها مانند گنج‌ها پنهان داشته شده‌اند، و هر چیزی در این خانه، مطابق شأن و شایستگی‌اش تدارک شده است. و انسان، همچون کسی است که این خانه در اختیارش قرار گرفته و آنچه در آن است، از سر تکریم به او بخشیده شده،

اگر بگویند: مگر نه اینکه ما خداوند را وصف می‌کنیم و می‌گوییم او عزیز، فرزانه، بخشنده و کریم است؟ به ایشان گفته می‌شود: همه اینها صفت‌های اعترافی است نه احاطه‌ای. ما فقط می‌دانیم که او حکیم است، امّا به حقیقت حکمت او پی نمی‌بریم. صفات قدرتمند و بخشنده و دیگر صفات نیز چنین‌اند. همچنان که آسمان را می‌بینیم و نمی‌دانیم مادّه و اساس آن چیست. دریا را مشاهده می‌کنیم، امّا نمی‌دانیم منتهای آن کجا است. در این باره مثال‌هایی بی‌نهایت می‌توان آورد، که گرچه از بیان حقیقت الاهی عاجزند امّا عقل را به معرفت او هدایت می‌کنند.

اگر درد و بیماری و مصیبتی به انسان نرسد، به چه چیز دیگر از گناهان دور می‌شود و در برابر خدای تعالی فروتن می‌گردد و با مردم به مهربانی و ملاطفت رفتار می‌کند؟

بدان که اساس معاش و زندگی انسان، نان است و آب، و بنگر که تدبیر الاهی در این دو نعمت چگونه است! نیاز انسان به آب بیش از نیاز او است به نان، زیرا بر گرسنگی بیش‌تر صبر می‌کند تا بر تشنگی. آدمی در کارهای خود، بیش از نان، به آب محتاج است برای نوشیدن، وضوگرفتن، غسل کردن، لباس شستن، آب دادن به حیوانات و آبیاری مزارع و...، از این رو خداوند آب را فراوان و رایگان قرار داده، تا زحمت جست‌وجو و به‌دست آوردنش از انسان برداشته شود. امّا تحصیل نان را دشوار گردانیده، به گونه‌ای که جز به چاره‌اندیشی و کارِ سخت به دست نمی‌آید تا آدمی بدان سرگرم شود و از طغیان و بیهودگی که لازمه بی‌کاری است، باز مانَد.

بهترین چیز برای انسان آن است که مدّت عمر خویش نداند، و در طول حیاتش پیوسته به انتظار مرگ باشد تا گناهان را ترک نماید و کارهای شایسته انجام دهد.

بنگر که چگونه علم به تمام نیازهای دینی و دنیایی انسان به او عطا شده، و جز آن را از او پنهان داشته‌اند تا منزلت خویش بشناسد و کمبودهای خود را بداند، و این هر دو، به سود و مصلحت او است.

از علومی که مصلحت دین او را تأمین می‌کند، یکی معرفت آفریدگار متعال است با دلایل و شواهد موجود در آفریده‌ها، و دیگر شناخت دادگری خدای تعالی با همه مردم، نیکی کردن به پدر و مادر، پس دادن امانت، احسان و بخشش به دوستان و مانند این امور که شناخت و اقرار و اعتراف به آنها در طبیعت و فطرت هر گروه و جماعتی، مخالف باشند یا موافق، یافت می‌شود.

بزرگ‌تر و گرامی‌تر از نعمت حافظه برای انسان، نعمت فراموشی است که اگر نبود داغ هیچ مصیبتی سرد نمی‌شد، هیچ دریغ خوردن و افسوسی تمام نمی‌گشت، هیچ کینه و دشمنی از میان نمی‌خاست، با وجود آفات و بلاها، کسی از خوشی‌های دنیایی لذّت نمی‌برد