بریده‌هایی از کتاب دانش خطرناک

سلیقهٔ مارگولیوت در دشوارساختن کارها به امور خانگی هم سرایت کرده بود، چنان‌که مثلا به جای این‌که به سگش بگوید «بنشین!»، چنین دستوری به جانور می‌داد: «حالت غنوده اختیار کن!»

گرچه وامبری از مهارت‌های حرفه‌ای بی‌بهره بود، توانست نشان دهد که ترکی و مجاری متعلق به یک خانوادهٔ زبانی هستند. او سخت هوادار بریتانیا بود و بخش عمده‌ای از عمرش را در لندن گذراند. (پس از یک مهمانی شام، که وامبری در آن از خرافه‌های بالکان سخن گفته بود، برام استوکر به خانه رفت و کابوسی دید که الهام‌بخش رمان دراکولا شد.)

در قرن نوزدهم، فقط چند محقق انگشت‌شمار بریتانیایی دانش فیلولوژیک لازم برای مشارکت همه‌جانبه در پیشرفت‌های شرق‌شناختی‌ای را داشتند که اروپای قاره‌ای پیش‌آهنگ آن‌ها بود.

در بخش اعظم قرن نوزدهم، مطالعات شرقی در بریتانیا حتی از هلند هم راکدتر بود. دُزی عنایتی به آکسفورد و کمبریج نداشت و معتقد بود این دانشگاه‌ها را قیدوبند کلیسایی از تحرک بازداشته است. پی‌بردن به آنچه در این دوره در دانشگاه‌های بریتانیا می‌گذشت بدون توجه به دین‌ورزی شدید آن عصر ممکن نیست.

در هند «شرق‌شناس» تا مدتی معنای کاملا ویژه‌ای داشت و منظور از آن شخص بریتانیایی‌تباری بود که نه‌فقط به مطالعهٔ فرهنگ هندی اشتغال دارد، بلکه هوادار حکومت در هند براساس قوانین و آداب و رسوم محلی است.

آنکتیل‌دوپرون، مثل بسیاری از مستشرقانی که پس از وی آمدند، شدیدآ ضدامپریالیست بود. در مقدمه‌اش بر کتاب دیگری، استبداد در سه دولتی که بدان مشهورند: ترکیه، ایران و هندوستان، ابراز نگرانی کرد که مفهوم استبداد شرقی را برخی از متفکران اروپایی به کار گرفته‌اند تا تسلط ظالمانهٔ اروپاییان بر آسیا را توجیه کنند.

سیل ترجمهٔ آثار علمی از عربی، که در قرن دوازدهم آغاز شده بود، در اوایل قرن سیزدهم فروکش کرد. پس از قرن چهاردهم، دیگر خبری از این ترجمه‌ها نبود.

قانون ابن سینا گردآوری‌ای غیراصیل بود که به‌شدت بر کج‌فهمی‌های طبی جالینوس تکیه داشت. به نظر مانفرد اولمان، «هیچ نشانی از تجربه‌های شخصی نویسنده و هیچ اندیشهٔ تازه‌ای در آن یافت نمی‌شود». به نظر نمی‌رسد ابن سینا خود اصلا کالبدی را تشریح کرده باشد؛ درواقع، شرع اسلام تشریح بدن انسان را ممنوع کرده است.

وقتی کسی به هزارتوی پیچ وخم‌های بی‌سرانجام و آگنده از نقش و نگارهای فریبنده و بن‌بست‌ها درمی‌افتد، بسیار دشوار است که راه خود را بازیابد و عاقلانه و خونسردانه به موضوع بنگرد. موضوع اصلی در کتاب شرق‌شناسی چنان از ریشه و بنیاد تحریف شده است که اگر بخواهیم در چارچوب کلی آن باقی بمانیم و سپس خطاهایش را تصحیح کنیم، فقط وقت خود را تلف کرده‌ایم.

اگرچه برخی از ستایندگان کتاب سعید قبول دارند که این کتاب حاوی اشتباهات فراوان است و دستاوردهای شرق‌شناسان محل بحث را غالبآ بد جلوه می‌دهد، گاهی آن را به این دلیل درخور تقدیر و توجه می‌دانند که بحث وجدل‌ها و پژوهش‌های تازه‌ای را برانگیخته است. من از این بابت چندان مطمئن نیستم. اکثر بحث‌های بعدی محدود به همان مختصاتی هستند که ادوارد سعید پدید آورده است. او بخش اعظم مسائلی را که در تاریخ شرق‌شناسی محوریت دارند بی‌سروصدا نادیده گرفته و درعوض به سراغ انواع واقسام مطالب نامربوطی رفته است که فقط برای صدور کیفرخواست درباب شرافت و اعتبار بعضی از محققان به کار می‌آیند.