بریده‌هایی از کتاب دانش خطرناک

ادوارد سعید، که در ۲۵ سپتامبر ۲۰۰۳ درگذشت، دوستان فراوان و ستایشگرانی فراوان‌تر داشت. او خوش‌سیما و همواره خوش‌لباس بود. شیک، حساس، بذله‌گو، فرهیخته و بافرهنگ هم بود. پیانو می‌زد و دانشی استثنایی در موسیقی کلاسیک داشت. منتقد ادبی ظریف و بسیار محترمی بود. خودش روشنفکر بود و وظایف جامعهٔ روشنفکری را بسیار جدی می‌گرفت. در راه احقاق حق فلسطینیان هم مبارزی خستگی‌ناپذیر بود و به تناسب این به توافق اسلو و سپس «نقشهٔ راه» برای صلح در خاورمیانه نظر خوشی نداشت. مخالف رژیم فاسد و سرکوبگر یاسر عرفات و دارودستهٔ طرفدار او در کرانهٔ غربی بود.

در بریتانیا، برحسب سنتی طولانی، صلیبی‌ها را جنگ‌افروزانی وحشی و متعصب می‌دانستند و تحقیر می‌کردند و ساراسن‌ها را در مقام پهلوانانی دلاور تحسین. درحقیقت، باور رایج این بود که شهسواری از شرق مسلمان سرچشمه گرفته است. کامل‌ترین سرمشق شهسواری مسلمانان البته صلاح‌الدین، سلطان ایوبی قرن دوازدهم، بود. گیبون او را ستایش می‌کرد و سِر والتر اسکات، جی. اِی. هنتی و رایدر هَگرد و بسیاری کسان دیگر او را قهرمان رمان‌های خود کردند. صلاح‌الدین و سقوط پادشاهی اورشلیم (۱۸۹۸)، نوشتهٔ استنلی لِین‌پول (۱۸۵۴ ـ ۱۹۳۱)، به مقام قهرمانی صلاح‌الدین مشروعیت آکادمیک داد، چون این کتاب نخستین زندگی‌نامهٔ صلاح‌الدین بود که براساس منابع عربی تألیف شده بود

در سال ۱۴۹۲، آنچه از پادشاهی سلسلهٔ بنونصر بر غرناطه باقی مانده بود به تصرف فردیناند و ایزابلا درآمد که فرمانروایان کاتولیک اسپانیا بودند. در همان سال، کریستف کلمب سفر اکتشافی خود را در اقیانوس اطلس آغاز کرد. ماجراجویی او هم ملهم از ایدئولوژی جنگ‌های صلیبی بود. او امید داشت که راه تجاری مستقلی به سوی سرزمین ثروتمند هندوستان بگشاید و امپراتوری‌های اسلامی عثمانی، ممالیک و صفویه را غافلگیر کند. کلمب اعتقاد داشت آخرالزمان بسیار نزدیک است و دین محمد (ص) بنابر پیشگویی منجمان به‌زودی از هم می‌پاشد و باید منتظر ظهور دجّال بود. کریستف کلمب در سندی خطاب به فردیناند و ایزابلا اهداف خود را چنین بیان کرد: «اعلی‌حضرتین، در مقام پادشاهان مسیحی و کاتولیک، مؤمنان و مروّجان آیین مسیحی و نیز دشمنان فرقهٔ محمد و همهٔ بت‌پرستان و بدعت‌گذاران، بر آنند که من، کریستف کلمب، را به این کشور هندوان گسیل دارند تا در آن‌جا شاهزادگان، مردمان، قلمرو، خلق وخوی ایشان و همهٔ چیزهای دیگر را ببینم و دریابم که آن نواحی را از چه طریقی می‌توانیم به دین مقدس خود درآوریم.»

ود مهتا، نویسندهٔ هندی کتابی دربارهٔ فلاسفه و مورخان که عنوانش مگس و بطری مگس‌گیر است، فقط چند سال بعد گلنر را دید و مرد سی وچهارساله را چنین توصیف کرد: «سبزه و میانه‌بالا بود و لباسی غیررسمی به تن داشت. موهایش را شانه نزده بود و قیافهٔ متفکرانهٔ غریبی داشت.» (مهتا، نویسندهٔ مستعد این مطلب، البته کور مادرزاد بود.)

وقتی از فرمانداران امپراتوری بریتانیای کبیر، نظیر لرد کرزن یا لرد کرومر، سخن می‌گوییم، ذهنیت و طرز تفکر آن‌ها دربارهٔ مردمان بومی تحت فرمانشان بیش‌تر مرهون خواندن آثار سزار، تاکیتوس و سوئتونیوس بود تا آشنایی آن‌ها با هر متن اساسی شرق‌شناسانه.

سعید در چندین جای کتابش تأکید می‌کند که شرق اصلا وجود خارجی نداشت. در سایر بخش‌ها، ظاهرآ بر آن است که شرق وجود داشت، اما شرق‌شناسان آن را با شیوه‌ای نظام‌مند وارونه جلوه می‌دادند. اگر هریک از این دو فرض را درست بدانیم، آن‌گاه نوشته‌های شرق‌شناسان به چه کار مردانی می‌آمد که می‌خواستند بر امپراتوری‌های بریتانیا و فرانسه حکومت کنند؟

اهمیت یا بی‌اهمیتی شرق‌شناسی آلمانی، برخلاف آنچه سعید می‌خواست نشان دهد، اصلا مسئلهٔ پیش‌پاافتاده‌ای نیست، چون اگر محققان آلمانی مهم می‌بودند، آن‌گاه اساس استدلال سعید که امپریالیسم را وابسته به گفتمان شرق‌شناسی می‌دانست فرومی‌ریخت. (اگر کسی می‌خواست از اینهمانی نسبی امپریالیسم و شرق‌شناسی محققانه سخن بگوید، مطمئنآ روسیه با امپراتوری عظیمش در سرزمین‌های مسلمان‌نشین جای مناسبی برای آغاز بحث بود. اما سعید ظاهرآ هیچ‌چیز از شرق‌شناسی روسیه نشنیده بود.)

به گمانم در حوزهٔ شرق‌شناسی به مخمصه افتاده‌ایم. از یک سو، با توجه به بازاندیشی پست‌مدرن دربارهٔ گذشتهٔ استعماری، درمجموع به لحاظ نزاکت سیاسی نادرست است که دربارهٔ آثار علمی مورخان عرب سخنانی تحقیرآمیز به زبان آوریم. نظر به جامعه‌پذیری کنونی حاکم بر غرب، آدمی با این کار نه‌تنها متهم می‌شود که «بومیان» را احمق و نالایق دانسته، بلکه این وصله را هم به او می‌چسبانند که آن‌ها را تا حد موضوعاتی که صرفآ به کار مطالعه می‌آیند تقلیل داده است.

برخی از محققان شوروی رویکرد بسیار مخرب‌تری به تاریخ اسلام داشتند. کلیموویچ مقاله‌ای نوشت به نام «آیا محمد وجود داشت؟» و پاسخش به چنین سؤالی طبعآ منفی بود. همهٔ منابع مربوط به زندگی پیامبر متأخر و مشکوک بودند.

ماسینیون عضو هیئت انگلیسی‌فرانسوی‌ای بود که پیش‌نویس توافق‌نامهٔ سایکس‌پیکو را تدوین کرد.