بریده‌هایی از کتاب دانش خطرناک

نیکلسون هیچ‌گاه به خاورمیانه سفر نکرد. برای او چه فرقی می‌کرد؟ درحقیقت، اگرچه هم عربی قدیم را درس می‌داد و هم متون کهن فارسی را، نمی‌توانست به هیچ‌یک از این دو زبان سخن بگوید.

قرن‌های پانزدهم و شانزدهم عصر عظمت امپراتوری‌های مسلمان بود: مغولان هند، صفویان ایران، ممالیک مصر و سوریه و سلاطین عثمانی ترکیه. ناظران اروپایی بسیاری هشدار می‌دادند که دنیای مسیحیت جزیره‌ای است در محاصرهٔ سیلاب عالم اسلام که مدام نزدیک‌تر می‌شود. با سقوط قسطنطنیه به دست سلطان محمد دوم در ۱۴۵۳، به نظر می‌رسید بقای دنیای مسیحیت اساسآ به خطر افتاده است. افتادن آن شهر به دست ترکان فقط فاجعه‌ای سیاسی و نظامی نبود، بلکه برای اروپای انسانگرا مصیبتی فرهنگی به شمار می‌آمد. چنان‌که آینئاس سیلویوس (بعدها پاپ پیوس دوم) نوشت، «مرگ دوم هومر و افلاطون بود». فتح قسطنطنیه تازه آغاز سلسله‌ای از فتوحات ترکان در جزایر یونان و نواحی بالکان بود

در حدود ۱۵۸۰، یکی از جغرافیدان‌های عثمانی، که مؤلف کتابی بود به نام تاریخ الهند الغربی، هشدار داد که استقرار اروپاییان در سواحل امریکا در بلندمدت خطرهای اقتصادی‌ای را در راه ترقی و بقای سلطنت عثمانی به دنبال دارد. (۲۱) وقتی اسپانیایی‌ها استعمار امریکا را آغاز کردند، متناسب با روحیهٔ صلیبی کریستف کلمب، رفتاری در پیش گرفتند که گویی درگیر جنگ مقدس تازه‌ای شده‌اند. در ادبیات آن دوره، سرخپوستان بربر و کافر امریکا غالبآ با مسلمانان مقایسه می‌شدند و نویسندگان مسیحی هر دو دسته را یکسره به بت‌پرستی و لواط و تن‌آسانی متهم می‌کردند.

اگر مردم قرون گذشته برای تحکیم پایه‌های هویت خود نیازمند وجود یک «دیگری» بودند، اسلام لزومآ گزینهٔ مناسبی به نظر نمی‌رسید. از نظر اکثر انگلیسی‌های پروتستان قرن هفدهم، سرزمین‌های اسلام از ایشان دور بود و آنان چیز چندانی دربارهٔ آن سرزمین‌ها نمی‌دانستند. تجسم «دیگری» در قالب فرانسوی‌ها یا کاتولیک‌ها به‌مراتب آسان‌تر و ملموس‌تر بود.

در بریتانیا، برحسب سنتی طولانی، صلیبی‌ها را جنگ‌افروزانی وحشی و متعصب می‌دانستند و تحقیر می‌کردند و ساراسن‌ها را در مقام پهلوانانی دلاور تحسین. درحقیقت، باور رایج این بود که شهسواری از شرق مسلمان سرچشمه گرفته است. کامل‌ترین سرمشق شهسواری مسلمانان البته صلاح‌الدین، سلطان ایوبی قرن دوازدهم، بود.

از قرن هفدهم به بعد، امید به یافتن اندکی ارزش علمی در کتاب‌های عربی به یأس بدل شده بود (گرچه علاقه به جداول نجومی اُلُغ‌بیگ در زبان فارسی استثنائآ بر قرار سابق باقی ماند). اگرچه قانون، رسالهٔ ابن سینا در طب جالینوسی، هنوز در بعضی نقاط تدریس می‌شد، این نکته همه‌جا رواج داشت که اگر بنا باشد پزشکی پیشرفتی بکند، بخش اعظم این پیکرهٔ «دانش» باید کنار گذاشته شود. تا سال ۱۷۰۰، عصر بزرگ شکار نسخه‌های خطی عربی دیگر به پایان رسیده بود.

باز در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، چندین تن از شرق‌شناسان آلمانی معتقد بودند که اسلام، در کنار قلمرو مسیحیتِ غربی و دنیای بیزانس، وارث اصلی روم و یونان باستان است.

سعید میان ستایش و نکوهش، میان مواضع حداکثری و حداقلی، سخت سرگردان است، چنان‌که گاهی همهٔ شرق‌شناسان را نژادپرست و امپریالیست می‌داند و گاهی هم می‌گوید به شرق‌شناسان حمله نمی‌کند، چون هیچ خیال ندارد منکر دستاوردهای اصیل آن‌ها شود. چنان‌که آلن سوکال و ژان بریکمون در شیادان متفکر، کتابی که وقف افشای انواع نوشته‌های فریبکارانهٔ پست‌مدرنیستی دربارهٔ علم شده است، نشان داده‌اند، ترفند متقلبان اغلب توسل به مبهم‌گویی و دوسوگرایی است، چنان‌که آرای خود را هم پیش می‌برند و هم انکار می‌کنند: «درحقیقت، آن‌ها در نبردهای فکری از امتیاز بزرگی برخوردارند: تفسیر افراطی می‌تواند توجه شنوندگان و خوانندگان نسبتآ بی‌تجربه را جلب کند؛ و اگر بطلان چنین رأیی آشکار شود، مؤلف می‌تواند همیشه از خود دفاع کند و مدعی شود که منظور او را درست نفهمیده‌اند و بعد به تفسیر معقول بازگردد.»(۱۷)

اگر همهٔ حرف سعید این باشد که گزارش شرق‌شناسان همیشه عینی و بی‌طرفانه نبوده است، بحث او را می‌توان به‌کلی پیش‌پاافتاده دانست. شرق‌شناسان خودشان نخستین کسانی هستند که بر چنین پیش‌فرضی تأکید دارند. برنارد لوئیس فقط یکی از خیل محققانی است که پیش از سعید این نکته را مطرح کردند که آنچه غربیان دربارهٔ اسلام و اعراب در قرون گذشته نوشته‌اند بیش‌تر برآمده از پیش‌فرض‌های عصر و فرهنگ آن‌هاست. بخصوص لوئیس به این نکته توجه دارد که شرق‌شناسان یهودی قرن نوزدهم سهم عمده‌ای در خلق این اسطوره داشتند که قرون وسطا عصر زرین فرهنگ و تسامح اسلامی بوده است.

ایرانیان، که با رهبری کورش و داریوش و خشایارشا امپراتوری قدرتمندی پدید آوردند و می‌خواستند یونان را هم ضمیمهٔ آن کنند، از دید سعید متهم به امپریالیسم نیستند. برعکس، آن‌ها قربانیان مصیبت‌دیده و بی‌گناهِ تصویر وارونه‌ای هستند که نمایشنامه‌نویسان یونانی به دست داده‌اند. بعدها امویان، عباسیان، فاطمیان و عثمانی‌ها هم بر امپراتوری‌های بزرگی حکومت کردند، اما آن سلسله‌ها هم از سرزنش در امان می‌مانند. درحقیقت، آن‌ها قربانی تصویر وارونه‌ای هستند که غربیان پدید آورده‌اند.