بریده‌هایی از کتاب روح نماز

در قیامت اتفاقات جدیدی رُخ نمی‌دهد بلکه تک‌تک اعمال و تمام فکر و نیّت و ذهن و عقیدۀ ما، تاکنون باطنی داشته که ما با چشم ظاهر نمی‌دیدیم ولی هنگامی که پرده‌ها کنار برود، چشمان ما تیزبین شده و به باطن همه چیز اطلاع پیدا می‌کند

دنیا یعنی آن لایه‌ای از عالم هستی که انسان می‌تواند با همین دستگاه‌های ادراکی خود، با آن ارتباط برقرار کند؛ در کنار این دنیا، عالم غیب و پنهانی به نام آخرت وجود دارد که جدای از اینجا نیست بلکه باطن همین عالم دنیاست، ولی چون از دید ما پنهان است و پس از این دنیا آشکار می‌شود به آن، عالم غیب و عالم آخرت گفته می‌شود. این عالم برای اهلش غیب نیست و آن‌ها هم‌اکنون آن باطن و غیب را به میزان سعه و ظرفیت خود دریافت می‌کنند. اهل دنیا یعنی کسانی که فقط ظاهر را می‌بینند و اهل آخرت یعنی کسانی که علاوه بر ظاهر، باطن را نیز مشاهده می‌نمایند.

تصحیح نیت به این معناست که انسان در ابتدا با یاد خدا شروع کرده و در هنگام کار نیز مراقب باشد تا این نیّت فراموش نشود و مداوم حضور قلبش را تجدید نماید.

از همین رو ائمه (ع) دستور فرمودند که مؤمن باید خود را از حالت اول به حالت دوم برساند. یعنی در ابتدا مجاهده کند تا خود را تابع ارادهٔ خداوند گرداند؛ سپس خودبه‌خود ارادهٔ او مطابق ارادهٔ الهی می‌گردد و این مقام، مقام مؤمن کامل است. مؤمن کامل قلبش در دست خداست و آنچه خیر است به قلبش می‌افتد.

هر ذکری را انسان آن‌قدر باید تکرار کند تا به حقیقت آن ذکر دست یابد، زیرا هر ذکر، یکی از اسماء الهی است و هر اسمی از اسماء الهی، یک ملکوت خاص دارد که اگر انسان بتواند آن ذکر را درست بگوید، به ملکوت آن اسم الهی متصل شده و می‌تواند از ملکوت آن مدد بگیرد.

تفهیم در عبادات ذکریّه و غیرذکریّه و در هر نوع عبادتی باید با حضور قلب همراه باشد زیرا تمام آداب مطرح‌شده از جمله خشوع، طمأنینه، نشاط، مراعات و تفهیم همه مقدمهٔ حضور قلب است. حضور قلب کلید اساسی هر عبادتی است و مفتاح قفل کمالات و باب الابواب سعادات است و در احادیث شریفه به هیچ عملی به اندازهٔ حضورقلب‌داشتن سفارش نشده است.

طمأنینه از موارد بسیار مهمی است که مقدمه‌ای برای حضور قلب و نشستن حقیقت بندگی در دل است و تا این حقیقت در قلب ننشیند غرض نماز حاصل نمی‌گردد.

غرض از عبادات، نفوذ معارف و مفاهیم موجود در الفاظ و ارکان نماز در وجود انسان است؛ آن هم به‌نحوی که با حوادث بیرونی و موانع پیش‌رو، از انسان جدا نشود.

اهل عرفان می‌گویند: «در هر جمالی، جلالی و در هر جلالی، جمالی است»

در مجموع به حالِ محبت یا ترسی که در اثر درک عظمت طرف مقابل در قلب ایجاد می‌شود، حالت خشوع می‌گویند.

نتیجهٔ مقام دوم، حصول ایمان به حقایق است. ایمان از ماده «امن» به‌معنای آرامش‌پیداکردن است؛ به این معنا که انسان نسبت به مطلبی، در قلبش اطمینان و آرامش پیدا کند. تفاوت مرتبهٔ علم با مرتبهٔ ایمان این است که گاهی انسان مسئله‌ای را که مورد پسندش نیست،‌ با اینکه به آن علم دارد، نمی‌پذیرد. مثلاً می‌داند که در موردی ضرر کرده ولی دوست ندارد آن را قبول کند؛ اما گاهی نسبت به حقیقتی که می‌فهمد، آرامش پیدا می‌کند و با سازگارکردن حالات درونی‌اش با آن حقیقت، در مقابل آن، قلباً تسلیم می‌گردد. به این دانستن و نشاندن مطلب در دل و پذیرش قلبی کامل، مرتبهٔ ایمان گفته می‌شود.

«اللَّهُمَّ إِنِّی بَرِی‌ءٌ مِنَ الْحَوْلِ وَ الْقُوَّةِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِک»(بار پروردگارا! من از حول و قوه‌داشتن استقلالی تبری می‌جویم و اعتراف می‌کنم که هیچ حول و قوه‌ای نیست مگر به تو).

اگر به انسان گفته شود که تو در اصل وجود هیچ‌کاره‌ای و از ابتدا نیز هیچ چیزی متعلق به خود نداشتی و نداری و هیچ‌گاه نخواهی داشت، تحمل این مسئله برای انسان بسیار سخت است و نفس زیر بار اینکه اعتراف کند «در برابر خالق هیچ ندارد و فقیر محض است» و «در مقابل وجود خداوند، وجود ندارد» نمی‌رود.

اولین مرحله از عبودیّت این است که انسان باید از علم و قدرت و جمال متوهم خویش دست برداشته و در پلهٔ عالی‌تر و بالاتر از این، در مقام ذات خود نیز، استقلالی تصور نکند. یعنی علاوه بر اینکه صفات را مربوط به خود نمی‌داند، برای خود، هستی مستقلی هم قائل نشود و حتی هستی و اصل وجودش را امانت الهی و متعلق به خداوند بداند.

حقیقت نماز از اول تا به آخر این است که خداوند می‌خواهد بگوید: «ای بندهٔ من! ساعتی مشخص و معین، خالصانه و متواضعانه به درگاه من رو بیاور و تفصیلاً به ذُلّ عبودیّت خود و عِزّ ربوبیّت پرودگارت توجه نما»

از روایات متعدد استفاده می‌شود که انسان اگر بعضی اعمال حسنهٔ غیرواجب را انجام ندهد، بهتر از این است که با بی‌ادبی و بدون رعایت شأن عمل،‌ آن را انجام دهد زیرا در این صورت ملکوت آن اعمال از انسان رنجیده شده و به انسان ضربه وارد می‌کند.

(کسی که نمازهای واجب را در اول وقت ادا کند و حدود آنها را حفظ نماید. فرشته آن را سپید و پاکیزه به آسمان می‌برد. نماز (به نمازگزار) گوید: خدا تو را نگاه دارد همان‌گونه که مرا نگاه داشتی؛ مرا به ملکی بزرگوار سپردی. و کسی که نمازها را بی‌سبب به تأخیر اندازد و حدود آن‌ها را حفظ نکند، فرشته نماز او را سیاه و تاریک به آسمان برد در حالی‌که نماز با صدای بلند به نمازگزار گوید: مرا ضایع کردی، خدای تو را ضایع کند، آن‌چنان که مرا ضایع کردی، و خدا تو را مراعات نکند آن چنان‌که تو مرا مراعات نکردی).

اهل معنا واقعیت هر غذایی اعم از پاکی و طهارت یا نجاست و ناپاکی را می‌فهمند در حالی که دیگران این لایهٔ عمیق را نمی‌بینند. آن‌ها ظاهر و باطن را می‌بینند، اما چشم و نفس ما با آن لایهٔ عمیق مرتبط نمی‌شود زیرا ارتباط‌پیداکردن با باطن، نیاز به گیرنده‌های دیگری دارد؛ اما مؤمن می‌تواند در اثر تقوا و تهذیب نفس که همان مراقبه و ترک دلبستگی به دنیاست، نفس خود را لطیف و اثرپذیر نماید تا اثرپذیری‌اش از موجودات اطراف بیشتر شده و بتواند نورانیت و تاریکی اشیا را مشاهده کند.

کسی که نمازهای واجب را در اول وقت ادا کند و حدود آنها را حفظ نماید. فرشته آن را سپید و پاکیزه به آسمان می‌برد. نماز (به نمازگزار) گوید: خدا تو را نگاه دارد همان‌گونه که مرا نگاه داشتی؛ مرا به ملکی بزرگوار سپردی. و کسی که نمازها را بی‌سبب به تأخیر اندازد و حدود آن‌ها را حفظ نکند، فرشته نماز او را سیاه و تاریک به آسمان برد در حالی‌که نماز با صدای بلند به نمازگزار گوید: مرا ضایع کردی، خدای تو را ضایع کند، آن‌چنان که مرا ضایع کردی، و خدا تو را مراعات نکند آن چنان‌که تو مرا مراعات نکردی

پیامبر اکرم (ص) نقل است که فرمودند: «مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ فَهُوَ مِنْهُمْ»(کسی که خود را شبیه قومی کند، از آن‌ها می‌شود) و حضرت امیرالمؤمنین (ع) نیز فرمودند: «قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْم إِلاَّ أَوْشَکَ أَنْ یَکُونَ مِنْهُمْ»(کمتر شده است کسی خود را شبیه قومی کند و سرانجام از آنان نشود).