بریده‌هایی از کتاب روح نماز

بدون شک ذره‌ای عُجب و غرور در عبادت،‌ تمامی آثار آن را به‌طور کُل نابود می‌کند؛ زیرا سِرّ عبادت، عبدشدن و احساس‌ذلّت‌کردن است، در حالی‌که عجب و خودپسندی و تمجید از خود، به‌معنای اظهار ربوبیّت بوده و با ابراز عبودیّت در تضاد است

انسان باید باطنِ خود را بررسی نموده و ببیند میزان دریافتش از توحید و میزان عبودیّتش در برابر پروردگار چه مقدار است. مسئلهٔ مهم و اساسی این است که سالک راه حق فقط باید خود را از این مسیر محک بزند؛ چراکه توانایی‌هایی مثل طیّ‌الأرض، مستجاب‌الدعوه‌شدن، شفادادن بیماران و انجام کارهای عجیب و غریب، ملاک انسانیت نیست

در این عالم فقط یک وجود مستقل حکم‌فرماست که ارزش دارد انسان به او دل بدهد و تمام توجه‌اش به او باشد و آن وجود خداوند متعال است و ماسوای او ارزش توجه‌کردن و دل‌دادن ندارد.

مثلاً گاهی در قلب ما نسبت به شخصی کدورت و ناراحتی ایجاد می‌شود. ما برحسب وظیفهٔ دینی با خود می‌گوییم: «این شخص بندهٔ مؤمن خداست و نباید دل من از او مکدّر باشد؛ به‌خصوص اینکه محبّ اهل‌بیت (ع) است و ایشان فرموده‌اند همهٔ شیعیان فرزندان امیرالمؤمنین (ع) هستند و به‌خاطر اتحاد ما در ولایت آن حضرت باید با یکدیگر پیوند داشته و از یکدیگر راضی بوده و با همدیگر مهربان باشند و...».

کمال امیرالمؤمنین (ع) نیز در این است که بندهٔ فانی و عبد مطلق خداوند است. حضرت علی (ع) تمام آن معانی را که در وجود ایشان متجلی است مربوط به خدا می‌داند و دائماً به حقیقت بندگی خود اعتراف می‌کند

اگر کسی در برابر خداوند متعال برای خود هیچ شأن و منزلتی قائل نشود،‌ در مسیر حق قرار خواهد گرفت و گرنه به میزانی که شخص منیّت و خودبینی دارد از بندگی و عبودیّت دور خواهد شد. تجلی توحید، در نماز بیش از هر عمل و عبادت دیگری است

مسلمان با به‌جاآوردن نماز،‌ تصمیم می‌گیرد تا به آن واقعیتی که رسول خدا (ص) دریافت فرمودند و بر طبق آن به این‌گونه نمازخواندن امر کردند، متصل و مرتبط شود و از آن واقعیت بهره‌مند گردد. اگر این قصد صورت نگیرد، تکبیر و قیام و رکوع و سجود نماز به‌معنای حقیقی آن به جا آورده نشده و واقعیت نماز

به همین دلیل فرموده‌اند که هرچه نظر انّیّت و انانیّت و خودبینی و خودخواهی در انسان غالب باشد، به همان میزان از کمال انسانیت دور و از مقام قُرب ربوبیّت مهجور است.

حضرت امام خمینی (ره) می‌فرمایند: «بارالها، ما را مهاجر الی الله و رسوله قرار ده و به فنا برسان». اساس این دعا، یک «حال» و اساس این حال، یک «معرفت» است و آن اینکه هدف و مطلوب انسان در زندگی، رسیدن به ذُل عبودیّت باشد؛ و اگر انسان بخواهد به مقامات و درجات برسد و چیزی جز عبودیّت و بندگی خداوند نصیبش گردد، در حقیقت بهره‌ای نخواهد داشت.

در واقع حقیقت عبادت، متمرکزشدن به مسئلهٔ «عِزّ رُبوبیت و ذُلّ عُبودیت» است و این حقیقت آثار و برکات خاصی به همراه دارد.

اگر کسی در برابر خداوند متعال برای خود هیچ شأن و منزلتی قائل نشود،‌ در مسیر حق قرار خواهد گرفت و گرنه به میزانی که شخص منیّت و خودبینی دارد از بندگی و عبودیّت دور خواهد شد. تجلی توحید، در نماز بیش از هر عمل و عبادت دیگری است؛ حقیقت نماز از اول تا به آخر این است که خداوند می‌خواهد بگوید: «ای بندهٔ من! ساعتی مشخص و معین، خالصانه و متواضعانه به درگاه من رو بیاور و تفصیلاً به ذُلّ عبودیّت خود و عِزّ ربوبیّت پرودگارت توجه نما»

عبودیّت، محک عرفان‌های حقیقی عبودیّت، ملاکی برای شناخت انسان‌ها در مکاتب فکری و تربیتی و تفکیک عرفان‌های کاذب از عرفان حقیقی است. در واقع نمرهٔ مدعیان عرفان و سردمداران مکاتب فکری، به میزان استقلال آن‌ها در برابر خداوند و اولیای الهی بستگی دارد.

حضرت امیرالمؤمنین (ع) در خطبه متّقین در صفات مؤمنین ایراد فرموده‌اند، از ابتدا تا انتها بندگی و اطاعت و تسلیم و اشک‌ریختن در نیمه شب و سجده‌کردن و ایثار و انفاق و... است. پس در نهایت، تنها راه تشخیص میزان رشد افراد، میزان عبودیّت آن‌ها است. هرچند که عبودیّت نیز دارای مراتب است. مرتبهٔ اول عبودیّت این است که انسان در افعالش عبد باشد، یعنی هنگام انجام هر عملی، برای خود در آن کار ذره‌ای استقلال قائل نباشد. در مرتبهٔ بالاتر از افعال، در اوصافش نیز عبودیّت داشته باشد یعنی کمال و جمال و علم و قدرت و سلامتی‌اش را نیز از خود نداند و بداند هرآنچه که دارد از خداوند متعال است

اگر شرع مقدس دروغ‌گفتن و غیبت‌کردن را نهی کرده به این علت است که دروغ و غیبت انسان را از وحدت اِله غافل می‌کند. اگر به اعمالی نظیر دوری از محرمات، رعایت حریم، حفظ حجاب، انجام صحیح معاملات طبق موازین دینی و غیره امر شده، به این دلیل است که برای سلامت معنوی جامعه و حرکت مردم به‌سمت توحید، همهٔ این دستورات و امور باید رعایت شود بنابراین باطن همهٔ اعمال می‌شود یک کلمه و آن کلمه «توحید» است، هرچند که توحید در عبادات بیشتر خود را نشان می‌دهد.

با اخلاص هر کاری عبادت می‌شود

شرایط اُنس‌گرفتن به هر چیزی،‌ رعایت ادب همراهی با اوست

اولین مرحله از عبودیّت این است که انسان باید از علم و قدرت و جمال متوهم خویش دست برداشته و در پلهٔ عالی‌تر و بالاتر از این، در مقام ذات خود نیز، استقلالی تصور نکند.

در اوصافش نیز عبودیّت داشته باشد یعنی کمال و جمال و علم و قدرت و سلامتی‌اش را نیز از خود نداند و بداند هرآنچه که دارد از خداوند متعال است.

اگر انسان این واقعیت را با تمام وجود درک کند که کلید رسیدن به غرض انبیا و واردشدن به عوالم معنا، داشتن «حضور قلب» است، آهسته‌آهسته در او انگیزهٔ حرکت به‌سمت حضور قلب ایجاد می‌شود تا در نهایت با تمرین و زحمت به این دُرّ گرانبها دست یابد چراکه حفظ حضور قلب و تثبیت اسباب آن در قلب، ریاضت و مشقّت می‌طلبد.

اصل و اساس مسئلهٔ نفی خواطر همین دو مسئله است: اول آنکه انسان محبّت غیرخدا را از قلب خود خارج کند و دوم آنکه نفس قوّت خاطر پیدا کرده تا بتواند در برابر مسائل وارده، ایستادگی نماید. در کتب اخلاق برای نفی خواطر موارد دیگری نیز بیان شده است از جمله اینکه: انسانی که هنوز ریشهٔ محبّت به دنیا را قطع نکرده، حداقل تلاش کند تا محبّت دیگری به علایقش اضافه نشود و سبب ایجاد خواطر جدید نگردد.