بریده‌هایی از کتاب پنج اقلیم حضور

همین مکان لامکان مقرّ عشق است، بالاتر از افلاک، بالاتر از مجردات و ملائک، آنجا که روح در کبریای جلال حق فانی می‌شود. عشق همچنان انسان را فرا می‌خواند تا از تمامی موانع درگذرد و محدودیتها را درنوردد و سرانجام به «جان جان جانها» بپیوندد

در اصطلاح رند می‌توان خصوصیات مختلف خصال ایرانیان را دید: انعطاف‌پذیری و استعداد کنارآمدن با اوضاع که البته لزومآ دال بر فرصت‌طلبی نیست، بلکه هنر هماهنگ‌شدن و تواضع است، به‌گونه‌ای که کنفوسیوس به‌شایستگی آن را «هنر کوچک‌کردن خود» بیان کرده است؛

خوابِ بی‌هنگامت از ره می‌برد ورنه بانگ صبح بی‌هنگام نیست

شباهت زبان سعدی در هفتصد سال پیش با زبان امروزی ایرانیان حیرت‌انگیز است؛ فروغی در این‌باره می‌گوید: گاهی شنیده می‌شود که اهل ذوق اعجاب می‌کنند که سعدی هفتصدسال پیش به‌زبان امروزی ما سخن گفته است، ولی حق این است که سعدی هفتصدسال پیش به‌زبان امروزی ما سخن نگفته است، بلکه ما پس از هفتصدسال به‌زبانی که از سعدی آموخته‌ایم سخن می‌گوییم، یعنی سعدی شیوه نثر فارسی را چنان دلنشین ساخته که زبان او زبان رایج فارسی شده است.

بنیاد جهان بر پوچی و بیداد است: اگر سینه زمین را بشکافی چه دُرها و گوهرها که در او نمی‌یابی: ای چرخ فلک خرابی از کینه توست بیدادگری پیشه دیرینه توست وی خاک اگر سینه تو بشکافند بس گوهر قیمتی که در سینه توست

سعدی نمونه‌های فرهنگی و علی‌الخصوص اخلاقی رایج در سنّت زمانه را از طریق تقلیدی منحصربه‌فرد اخذ کرده، از صافی تجربه‌اندوزی شخصی گذرانده و با کلام دلاویز خاص خود آنها را با چنان ظرافت و تبحری «به سلک عبارت کشیده» که دیگران از تقلید آن عاجز مانده‌اند.

مشو ایمن از گنج و تاج و سپاه روانم ترا چشم دارد به راه! چو آیی، بهم پیشِ داور شویم! بگوییم و گفتارِ او بشنویم!

زیرا کلمه رند ارتباط تنگاتنگی با فرهنگ ما دارد و به‌قول ژاک ماریتن چنان با «اسناد اشرافیت متافیزیک» ما عجین است که نمی‌توان آن را به‌زبان دیگری ترجمه کرد، بی‌آنکه از طنینی که در متن فرهنگی خود دارد جدا شود. شارل دو بو می‌گوید: ترجمه‌ناپذیرترین واژه‌ها، پرمعنی‌ترینهاست. این کلمات امّهاتِ (به‌صورتی که گوته آن را عرضه می‌کرد) دنیای تفکر و احساس است که در متن خانواده بزرگ بشریت به‌هر قومی آن چیزی را می‌بخشد که باید آن را فردیت متافیزیک آن قوم نامید.

دوزخ شرری ز رنج بیهوده ماست فردوس دمی ز وقت آسوده ماست

در تفکر یونانی، هوبریس (hubris) یا غرور جنون‌آمیز در نهایت به نمسیس (nemesis) یا انتقام و کین می‌انجامد. در شاهنامه گرفتارشدن به این جنون، چنانکه جمشید و گشتاسب به آن دچار شدند، همیشه با از دست دادن فرّه ایزدی همراه است، و هرگاه فرّه ایزدی از دست رود، کشور در مصیبت و بیداد و ستمگری فرومی‌غلتد.