بریده‌هایی از کتاب راه باریک آزادی

در بسیاری موارد، جوامع بی‌حکومت تسلیم ارادهٔ معطوف به قدرت یک رهبر فرهمند و واجد مزیت می‌شوند. آنچه بسیاری از این رهبران را برمی‌انگیزاند اشتیاق به خلق لویاتان مقید، ترویج آزادی یا اصلاح عدم توازن میان قدرت فرادستان و شهروندان نیست، بلکه افزایش قدرت و سلطهٔ خود بر جامعه است. وقتی از این نقطه نظر به سولون در آتن می‌نگریم، او یک استثنا به شمار می‌رود، زیرا به قدرت رسید تا نفوذ افراطی خانواده‌های توانگر و فرادستان را مهار کند، به صورتی که غل و زنجیر زدن بر لویاتان را بخشی از مأموریتش می‌دانست. اما چنین چیزی در مورد سایر حکومت‌سازان ما صدق نمی‌کند.

شکستن تابوها محمد ص و شاکا بخش‌هایی از قفس هنجارها را در جوامع خود شکستند، چون بسیاری از این هنجارها پیدایش و اعمال اقتدار سیاسی را محدود می‌کردند. برای مثال محمد ص علیه مناسبات خویشاوندی جنگید، و شاکا به متحول ساختن هم روابط دودمانی و هم باورهای ماوراءطبیعی پرداخت تا منابع رقیب قدرت را تضعیف کند. کامه‌هامه‌ها و پیروانش نیز به طرزی مشابه هنجارهایی را که بر سر راهشان قرار داشت درهم شکستند.

برای ملاحظهٔ محدودیت‌های ظرفیت حکومت چین لازم نیست به چیزی بیشتر از نظام آموزشی‌اش توجه کنید. برای بسیاری حکومت‌ها آموزش و پرورش یک اولویت است، نه صرفاً از آن رو که ملت با نیروی کار تحصیلکرده موفق‌تر خواهد بود. بلکه چون تحصیل، روش کارآمدی برای تلقین باورهای درست به شهروندان محسوب می‌شود. لذا از حکومتی با ظرفیت چشمگیر انتظار می‌رود قادر به تأمین آموزشِ در حد وسع، باکیفیت و شایسته‌سالارانه باشد و کارکنان عمومی خود را برای تحقق این هدف بسیج کند. اما در چین واقعیت این‌گونه نیست. در نظام آموزشی این کشور هر چیزی در معرض فروش قرار دارد، ازجمله صندلی‌های ردیف جلو و نزدیک به تخته سیاه، یا سمت مبصری کلاس.

لبنان نه یک جامعهٔ بی‌حکومت، بلکه یک دولت - ملت مدرن شش میلیون نفری با یک کرسی در سازمان ملل و سفرایی در سراسر جهان است. اما دقیقاً همانند مورد تیو، قدرت در جایی دیگر مستقر است. لبنان یک لویاتان غایب دارد.

حکومت لبنان بدان علت ضعیف نیست که مردم به طراحی مهندسی درستی نرسیده‌اند. در واقع، این کشور یک نظام دانشگاهی نسبتاً مدرن و یکی از تحصیل‌کرده‌ترین جمعیت‌ها را در خاورمیانه دارد. بسیاری از لبنانی‌ها در خارج از کشور و در برخی از بهترین نهادهای علمی جهان تحصیل می‌کنند. آنها می‌دانند که یک حکومت پرظرفیت چگونه ساخته می‌شود. دقیق‌تر بگوییم، حکومت تعمداً ضعیف است، چون طوایف از شیب لغزنده می‌ترسند. نمایندگان مجلس خبر دارند که قرار نیست کار زیادی انجام دهند، پس چه انگیزه‌ای برای تشکیل جلسه وجود دارد؟ آنها می‌توانند رأی بدهند تا انتخابات به تعویق بیفتد، چون هیچ‌کس واقعاً اهمیت نمی‌دهد چه کسی انتخاب خواهد شد.

جامعه‌ای که خودش را تکه‌تکه و متفرق می‌کند، ناتوان از اقدام دسته جمعی است و در واقع عمیقاً نسبت به هر کسی و گروهی که بکوشد بر امور سیاسی تأثیر بگذارد بدگمان است. رفتار مجلس لبنان بازتابی از این واقعیت است که طوایف نمی‌خواهند این مجلس کاری انجام دهد. به قول غسان مُخَیْبَر، نمایندهٔ مسیحی مجلس از لبنان مرکزی: آنها دوست ندارند نهادهایی نظیر پارلمان بیش از اندازه جلسه بگذارند و در ادارهٔ کشور با آنها رقابت کنند.

استبداد از دل ناتوانی جامعه برای اعمال نفوذ بر سیاست‌ها و اقدامات حکومت زاده می‌شود. با وجود آنکه در قانون اساسی معمولاً بر انتخابات دموکراتیک یا مشورت‌کردن تصریح شده است، اما برای آنکه لویاتان را واکنش‌پذیر، پاسخگو و مقید سازیم نمی‌توان به چنین فرمانی بسنده کرد، مگر آنکه جامعه بسیج شود و فعالانه در امور سیاسی حضور یابد. بنابراین بُرد و دامنهٔ عمل یک قانون اساسی به توانایی مردم عادی در دفاع از اصول آن و مطالبهٔ آنچه وعده داده است، حتی اگر لازم باشد با توسل به ابزارهای غیرنهادی، بستگی پیدا می‌کند. اصول و مواد قانون اساسی به نوبهٔ خود اهمیت دارند، هم از آن رو که پیش‌بینی‌پذیری و سازگاری بیشتری به قدرت جامعه می‌بخشند، و هم چون حق جامعه را برای ادامهٔ فعالیت سیاسی ارج می‌نهند و به حفاظت از آن می‌پردازند.

ستون دوم لویاتان مقید، یعنی بسیج اجتماعی، حتی تعیین‌کننده‌تر است، چون پایه و اساس اثر ملکهٔ سرخ را شکل می‌دهد. منظور از بسیج اجتماعی، مشارکت کل جامعه به ویژه غیرفرادستان در امور سیاسی است، که در اشکال غیرنهادی، ازقبیل انقلابات، اعتراضات، دادخواست‌ها و فشار کلی بر فرادستان از طریق انجمن‌ها یا رسانه‌ها، و شکل‌های نهادی از جمله انتخابات یا مجالس قانونگذاری ظاهر می‌شود. قدرت‌های غیرنهادی و نهادی هم‌افزایی دارند و همدیگر را پشتیبانی می‌کنند.

جامعه برای به زنجیر کشیدن لویاتان به همکاری، سازماندهی جمعی، و تداوم مشارکت سیاسی نیاز دارد. اگر جامعه در بین خودش به بندگان در گرو وام و اربابان، عشیره‌ها، قبایل یا گروه‌های خویشاوندی تقسیم شده باشد انجام چنین کاری دشوار است.

اگرچه آزادی هیچ‌گاه خود به خود به وجود نمی‌آید و در تاریخ بشر دست یافتن به آن آسان نبوده است، اما در مناسبات بشری جا برای آزادی هست و این امر بستگی حیاتی به پیدایش حکومت‌ها و نهادهای حکومتی دارد.