بریده‌هایی از کتاب اعتقاد بدون تعصب

واژه «توتالیتر» به معنایی کاملاً مثبت اولین بار از زبان بنیتو موسولینی مطرح شد. او در یکی از سخنرانی‌های اولیه‌اش اعلام کرد که رژیم فاشیست، رژیمی توتالیتر است ــ اصل بنیادی این رژیم این بود که «هیچ چیزی نباید علیه دولت، بدون دولت و بیرون از دولت وجود داشته باشد.»

پروژه بنیادگرایی دو نسخه دارد. در نسخه اول، بنیادگرایان تلاش می‌کنند کل جامعه را تحت سلطه درآورند و کیش خودشان را بر آن تحمیل کنند. به عبارت دیگر، آنها در پی این هستند که کیش بنیادگرایی را برای همه افراد جامعه به واقعیت بدیهی تبدیل کنند. در نسخه دوم، بنیادگرایان دست از تلاش برای تحمیل کیش خودشان بر دیگران برمی‌دارند ــ گور پدر کلّ جامعه‌ــ اما همچنان سعی می‌کنند تا بدیهیت کیش بنیادگرایی را در اجتماع کوچک‌تری تثبیت کنند.

«افراد متعصب بیش از کسانی که روزانه با چالش‌های نسبیت سروکله می‌زنند، آرامش دارند و کمتر از آنها عذاب می‌کشند. اما این آرامش، هزینه‌ای دارد. یک مفهوم سارتری دیگر این هزینه را به‌خوبی توصیف می‌کند ــ مفهوم «بی‌صداقتی» . یعنی تظاهر به اینکه چیزی که فرد انتخاب کردهدر واقع انتخاب نبوده بلکه ضرورتی بوده که بر او تحمیل شده است.

نظام‌های دینی و سیاسی در تقویت حالت‌های دفاعی شناختی برای هواداران خود تبحر خاصی دارند. راهبرد دفاعی مشترک در این حوزه، دسته‌بندی حاملان اطلاعات ناسازگار به قشرهایی است که آنها را و هر چیزی را که ممکن است بگویند، کلاً بی‌اعتبار می‌کند: آنها یا گناهکارند یا کافر، آنها متعلق به نژادی پست‌تر هستند، آنها به خاطر طبقه یا جنسیتشان گرفتار نوعی آگاهیِ غلط هستند یا آنها اصلاً قادر به طی یک فرایند تشرف خاص نشده‌اند، که منجر به یک دیدگاه صحیح و جامع از امور می‌شود (مثل گرویدن به دین یا شناخت ایدئولوژیک صحیح) .

ما به عنوان موجوداتی اجتماعی همواره تحت تأثیر کسانی هستیم که با آنها گفتگو می‌کنیم. این گفتگو کم یا بیش به‌ناگزیر تصور ما را از واقعیت تغییر می‌دهد.

وقتی انسان‌ها به‌مرور زمان با یکدیگر گفتگو کنند، کم‌کم بر تفکر یکدیگر تأثیر می‌گذارند. با وقوع این «آلایش» ، مردم احساس می‌کنند که مشکل و مشکل‌تر می‌توانند اعتقادات و ارزش‌های دیگران را منحرف، نامعقول یا شیطانی بنامند. کم‌کم این فکر ریشه می‌دواند که شاید این افراد حرفی برای گفتن دارند. با این تفکر، تلقی قبلی از واقعیت که بدیهی تصور می‌شد، رنگ می‌بازد.

یک روال عادی در گفتمان دموکراتیک این است که باید از همه عقاید محافظت کرد، جز مواقعی که این عقاید حقوق دیگران را نقض یا از این روند نقض حقوق حمایت می‌کنند. اما تردید امری آسیب‌پذیر و پرمخاطره است که از آن نیز باید در برابر حملات کسانی که تحت عنوان فلان یا بهمان قطعیتِ ادعایی آن را سرکوب می‌کنند، محافظت کرد. ما معتقدیم که نظام لیبرال دموکراسی با قانون اساسی و نظام حقوقی آن که از آزادی مخالفان محافظت می‌کند، بهترین نظامی است که در آن تردید می‌تواند محافظت و حتی شکوفا شود. البته دفاع از تردید، هدف همه نیست. مؤمنان حقیقی (از هر دین و ملیتی) ممکن است درصدد حمله به تردید و تردیدکنندگان برآیند و تلاش کنند صحنه سیاسی را تسخیر و استبداد بی‌امان ایدئولوژی ادعایی‌شان را تثبیت کنند.

امّا مجموعه کتاب‌های فلسفی که در ایران منتشر می‌شوند کمتر به این مسائل می‌پردازند و در نتیجه ما به لبه پرتگاهی دوسویه کشانده می‌شویم که یک سویش یا وانهادن فلسفه و یا صرفا تبدیل این کتاب‌ها به کتاب‌های بالای تاقچه‌ای برای قمپز درکردن است، و سوی دیگرش، روی آوردن به کتاب‌های به اصطلاح «زرد» به قلم افرادی است که پاسخ‌هایی دم‌دستی به این سؤال‌ها می‌دهند و راه‌حل‌های یکسان آسان برای همه مشکلات همگان پیش پا می‌نهند که همه با آنها آشنا هستیم: ۴۰ راه برای خوشبختی، ۲۰ راه برای غلبه بر اضطراب، ۵۰ توصیه برای زندگی زناشویی، و... انگار انسان‌ها ماشین هستند و می‌توان برای مشکلات افراد، که نام مشترک امّا کیفیت متفاوت دارند، راه‌حل یکسانی عرضه کرد که کارگر هم بیفتد. این کتاب‌ها اکثرا به نظر من خطرناک هم هستند، زیرا افراد را از اندیشیدن به مسائل و مشکلاتشان معاف می‌کنند و نسخه‌ای می‌پیچند که همه به یکسان از آن استفاده کنند. این موقعیتی خطیر است که جامعه ما و آحادش را تهدید می‌کند.

کسانی که در برابر تعصب‌گرایی مقاومت می‌کنند باید این کار را بدون اینکه خودشان به افرادی متعصب تبدیل شوند، انجام بدهند

تردیدِ آسیب‌پذیر نیازمند محافظت دولت قانونی است، اما درعین‌حال جزء ذاتی هر نظام دموکراتیک است.

وقتی به جهان امروز نگاه می‌کنیم، چیزی که می‌بینیم نه سکولاریزاسیون بلکه انفجار عظیم جنبش‌های پرشورِ دینی است. به دلایل آشکار احیای دوباره اسلام بیشترین توجه را به خود جلب کرده است. اما مبارزان افراطی، که عامل اصلی این جلب توجه هستند، فقط بخشی کوچک (هرچند بسیار نگران‌کننده) از یک پدیده بسیار بزرگ‌تر را تشکیل می‌دهند. در سراسر جهان بزرگ اسلام ــ از شمال آفریقا گرفته تا جنوب شرقی آسیا و همین‌طور در میان مسلمانان پراکنده در غرب‌ــ میلیون‌ها نفر به اسلام چشم دوخته‌اند تا به زندگی آنها معنا و هدف ببخشد. و بخش عمده‌ای از این پدیده ارتباط چندانی با سیاست ندارد.

دین، توهمی بزرگ تصور می‌شد؛ توهمی که نه فقط موجب پیدایش انبوهی از خرافات، بلکه موجب بروز هولناک‌ترین قساوت‌ها شده بود. جنگ‌های مذهبی بعد از انشعاب پروتستانیسم در اروپا قطعا به این دیدگاه اعتبار بخشیدند. از این‌رو، فریاد «شر را نابود کنید!» ولتر نه فقط کلیسای کاتولیک ــ بنا به تجربه او، مادر همه قساوت‌هاــ بلکه کل دین را دربرمی‌گرفت.

امروزه تکثرزایی اخلاقی چالش‌های عمیق‌تری ایجاد می‌کند تا تکثرزایی دینی. علاوه بر این، دست‌کم برخی از قضاوت‌های اخلاقی مستلزم میزانی از قطعیت است که در قضاوت‌های دینی ضروری نیست.

وقتی به جهان امروز نگاه می‌کنیم، چیزی که می‌بینیم نه سکولاریزاسیون بلکه انفجار عظیم جنبش‌های پرشورِ دینی است. به دلایل آشکار احیای دوباره اسلام بیشترین توجه را به خود جلب کرده است. اما مبارزان افراطی، که عامل اصلی این جلب توجه هستند، فقط بخشی کوچک (هرچند بسیار نگران‌کننده) از یک پدیده بسیار بزرگ‌تر را تشکیل می‌دهند. در سراسر جهان بزرگ اسلام ــ از شمال آفریقا گرفته تا جنوب شرقی آسیا و همین‌طور در میان مسلمانان پراکنده در غرب‌ــ میلیون‌ها نفر به اسلام چشم دوخته‌اند تا به زندگی آنها معنا و هدف ببخشد. و بخش عمده‌ای از این پدیده ارتباط چندانی با سیاست ندارد.

در جامعه‌شناسی دین که در قرن بیستم شکل گرفت، این پیوند مدرنیته با زوال دین به «نظریه سکولاریزاسیون» معروف شد. بر اساس این نظریه، مدرنیته، هم به خاطر گسترش شناخت علمی و هم به خاطر ویرانی پایه‌های اجتماعیِ ایمان دینی به دست نهادهای مدرن، الزاما منجر به سکولاریزاسیون می‌شد

بیشتر این «ایسم‌ها» را می‌توان «خدایگان» نامید ــ یعنی غایت‌هایی برای ایثار و پرستش‌ــ

رژیم‌های توتالیتر تلاش می‌کنند در برابر ارتباطات تکثرساز و نسبی‌ساز جهان خارج دیوار بکشند، اما نیروهای قدرتمند اقتصاد مدرن جهانی چنان خودشان را به این دیوار می‌کوبند که دیر یا زود، شکاف‌هایی در دیوار ایجاد می‌شود و امکان ورود انبوه ارتباطات مخرب به درون جامعه فراهم می‌شود.

هر نظریه‌ای که در تضاد با تجربه مستقیم زندگی عادی قرار بگیرد، یک جای کارش می‌لنگد. هدف از هر نظریه، تبیین تجربه است، نه انکار آن.

اگر من یک کاتولیک باشم، می‌توانم دوستانه کنار همسایه پروتستان خودم بنشینم و بدون اینکه وارد هیچ مشاجره‌ای درباره ماهیت عشای ربانی شوم، با او اختلاط کنم. اما آیا می‌توانم با همسایه‌ام که فکر می‌کنم قاتل یا منحرف و یا حامی قتل و انحراف است، بنشینم و قهوه بنوشم؟ خلاصه اینکه، امروزه تکثرزایی اخلاقی چالش‌های عمیق‌تری ایجاد می‌کند تا تکثرزایی دینی.

تا زمانی که یک نظام کاملاً توتالیتر سر کار نباشد، نیروهای تکثرزا راهشان را باز می‌کنند: از طریق کانال‌های گسترده ارتباطی که با فناوری مدرن باز شده‌اند، از طریق سفرهای خارجی شهروندان دولت‌های محدودکننده و سفرهای بازدیدکنندگان خارجی به این کشورها و اغلب از طریق مبلغان مذهبی که نظارت دولتی را دور می‌زنند. بسیار مشکل بتوان غول تکثرزا را به بطری بازگرداند.