بریده‌هایی از کتاب اعتقاد بدون تعصب

یک بار دیگر باید به بینشِ محوریِ امیل دورکم اشاره کرد: یک جامعه نمی‌تواند بدون ارزش‌های مشترک (که او آن را «وجدان جمعی» آن جامعه می‌نامید) دوام بیاورد. هر جامعه‌ای در غیاب این ارزش‌های مشترک کم‌کم فرومی‌پاشد، زیرا گزینه‌های رفتاری افراد، کاملاً خودسرانه خواهد شد. اخلاق به سلایق شخصی تقلیل خواهد یافت و دیگر مشمول بحث و گفتگوی عمومی نخواهد بود

خرد وقتی جلوی آینه بایستد، چیزی که خواهد دید، حماقت است.

استبداد بر بستر عقاید ایدئولوژیک حقیقی رشد می‌کند، اما دموکراسی مبتنی بر تردید و پشتیبان آن است.

قدرت فسادآور است و برای همین است که حرامزادگان اغلب ریاست حکومت‌ها را بر عهده می‌گیرند. دموکراسی این روند را تغییر نمی‌دهد اما این اطمینان را ایجاد می‌کند که می‌توان حرامزادگان را گاه و بی‌گاه سرنگون کرد و برای کارهایی که آنها هنگام حضور در رأس قدرت قادرند انجام دهند، محدودیت ایجاد کرد.

ابزارهای مدرن ارتباط جمعی ــ فیلم، رادیو، تلویزیون، تلفن و حالا انفجار اطلاعات از طریق انقلاب رایانه‌ای‌ــ باعث افزایش چشمگیر قدرت دسترسی مردم به رویکردهای مختلف نسبت به واقعیت شده است. در نتیجه این فرایندها ــ که همگی ذاتی مدرنیته هستندــ تکثر به سطحی بی‌سابقه در تاریخ رسیده است.

«افراد متعصب بیش از کسانی که روزانه با چالش‌های نسبیت سروکله می‌زنند، آرامش دارند و کمتر از آنها عذاب می‌کشند. اما این آرامش، هزینه‌ای دارد.

کسانی که در برابر تعصب‌گرایی مقاومت می‌کنند باید این کار را بدون اینکه خودشان به افرادی متعصب تبدیل شوند، انجام بدهند. اما این به آن معنا نیست که آنها در اقدامات سیاسی‌شان نباید قاطع باشند. در طول مبارزات در آفریقای جنوبی علیه آپارتاید و ایدئولوژی تعصب‌آلود حافظ آن، ما سه چهره برجسته می‌بینیم: نلسون ماندلا، هلن سوزمان و دزموند توتو. هرچند هر کدام از این مخالفان، از سیاستی کاملاً قاطع پیروی می‌کرد اما همه آنها در دیدگاه و خلق‌وخوی شخصی اساسا افرادی میانه‌رو بودند.

آنچه فستینگر متوجهش شد چیز چندان عجیبی نیست: مردم سعی می‌کنند از ناسازگاری شناختی پرهیز کنند. اما تنها راه برای پرهیز از آن، پرهیز از «حاملانِ» ناسازگاری است ــ هم انسانی، هم غیرانسانی. بنابراین، افرادی که موضع سیاسی‌شان الف است، از مطالعه مقالات روزنامه‌ای که در حمایت از موضع ب نوشته شده، پرهیز می‌کنند. همین‌طور، این افراد از گفتگو با حامیان موضع ب خودداری می‌کنند و در پی گفتگو با حامیان موضع الف هستند. وقتی مردم منافع شخصی بسیار جدی در یک تعریف خاص از واقعیت دارند ــ مثل مواضع دینی یا سیاسی عمیق یا اعتقاداتی که مستقیما با روش زندگی آنها سروکار دارد (مثلاً اینکه کشیدن سیگار قابل قبول یا حتی مُد است) ــ حالت‌های دفاعی شناختی و رفتاری بسیار جدی به خود می‌گیرند.

وقتی انسان‌ها به‌مرور زمان با یکدیگر گفتگو کنند، کم‌کم بر تفکر یکدیگر تأثیر می‌گذارند. با وقوع این «آلایش» ، مردم احساس می‌کنند که مشکل و مشکل‌تر می‌توانند اعتقادات و ارزش‌های دیگران را منحرف، نامعقول یا شیطانی بنامند. کم‌کم این فکر ریشه می‌دواند که شاید این افراد حرفی برای گفتن دارند. با این تفکر، تلقی قبلی از واقعیت که بدیهی تصور می‌شد، رنگ می‌بازد.

به‌حق می‌توان تردید کرد که کشوری که به لحاظ اقتصادی و فناوری هنوز توسعه نیافته است، مکان مناسبی برای تثبیت نظام دموکراتیک باشد.