بریده‌هایی از کتاب اعتقاد بدون تعصب

درست در آستانه قرن بیستم، نیچه با لحنی سرشار از یقینی شورانگیز مرگ خدا را اعلام کرد. امروزه، بعد از گذشت کمی بیش از یک‌صد سال، این پیشگویی به‌سختی باورپذیر به نظر می‌رسد. اینکه آیا خدا در واقعیت کیهانی وجود دارد یا خیر، مسئله دیگری است. و این سؤال را نمی‌توان با علوم تجربی پاسخ داد: نمی‌توان خدا را موضوع یک آزمایش علمی قرار داد. اما در واقعیت ملموس تجربه زندگی انسانیِ امروز، خدایان واقعی بسیار متعددی وجود دارند که برای جلب توجه و بیعت مردم با یکدیگر رقابت می‌کنند. نیچه فکر می‌کرد که در آستانه عصر الحاد ایستاده است

اگر کسی متون مقدس دینی را از منظر علمی تحلیل کند ــ یعنی از منظر تاریخی و تطبیقی‌ــ ایمانش ممکن است به‌راحتی به سمت بی‌ایمانی منحرف شود. حد وسط همه اینها، تردید است ــ نوعی تردید اساسی که حاضر به تن دادن به شکست در برابر اعتقاد یا بی‌اعتقادی، معرفت یا جهل نیست.

تعصب دینی همان چیزی بود که صدای ولتر را درآورد که «این رسوا را نابود کنید» ــ منظور او از «رسوا» کلیسا و شاید کل مسیحیت بود.

یک ایدئولوژی فمنیستی وجود دارد که می‌گوید باید یک زن باشی تا بفهمی حقیقت سرکوب زنان چیست. همینطور یک ایدئولوژی «آگاهی سیاهان» وجود دارد که می‌گوید فقط یک آفریقایی‌ـ آمریکایی قادر به درک دغدغه‌های آفریقایی‌ـ آمریکایی‌هاست. حالا به جای این ایدئولوژی‌ها جنسیت، گرایش جنسی، نژاد، قومیت یا هر هویت جمعی دیگر را بگذارید ــ و آن وقت با همان قاعده نسبی‌گرایانه مذکور مواجه خواهید شد.

متفکران رادیکال‌تر عصر روشنگری، به‌ویژه در فرانسه، با شور و شعف، انتظار مرگ دین را می‌کشیدند. دین، توهمی بزرگ تصور می‌شد؛ توهمی که نه فقط موجب پیدایش انبوهی از خرافات، بلکه موجب بروز هولناک‌ترین قساوت‌ها شده بود.

اگر من یک کاتولیک باشم، می‌توانم دوستانه کنار همسایه پروتستان خودم بنشینم و بدون اینکه وارد هیچ مشاجره‌ای درباره ماهیت عشای ربانی شوم، با او اختلاط کنم. اما آیا می‌توانم با همسایه‌ام که فکر می‌کنم قاتل یا منحرف و یا حامی قتل و انحراف است، بنشینم و قهوه بنوشم؟

انتشار کتاب‌هایی فلسفی که نه فقط با صدای عقل، بلکه با شور زندگی، با ما درباره مسائلمان سخن می‌گویند، آن هم نه با اعلام حکم قطعی در هر مورد، که قطعا در توان هیچ‌کس نیست، بلکه با نور تاباندن بر زوایای تاریک و پیچیدگی‌های مسائل زندگی و دعوت از خود ما برای تفکر بیشتر و یافتن راه‌حل‌های مخصوص به خودمان، یعنی فکر کردن به «هنر زندگی» با مدد گرفتن از «تجربه» دیگران.

یک روال عادی در گفتمان دموکراتیک این است که باید از همه عقاید محافظت کرد، جز مواقعی که این عقاید حقوق دیگران را نقض یا از این روند نقض حقوق حمایت می‌کنند.

خاخام اعظم هیلِل، فرزانه یهودی عهد باستان، در پاسخ به مردی که از او درباره معنای تورات پرسیده بود گفت، معنای تورات را می‌توان در یک جمله خلاصه کرد: نباید در حق دیگران کاری را انجام بدهیم که نمی‌پسندیم دیگران در حق ما انجام دهند.

در یک کلام، دموکراسی بدون تردیدِ صادقانه و سازگار غیرقابل تصور است.

نیچه فکر می‌کرد که در آستانه عصر الحاد ایستاده است. اما هم‌اکنون به نظر می‌رسد قرن بیست‌ویکم، عصر چندخدایی است. انگار خدایان بی‌شمار دوران باستان اکنون به قصد انتقام بازگشته‌اند.

سنت‌گرا خیالش از بابت جهان‌بینی‌اش راحت است و با کسانی که هیچ اشتراکی در این جهان‌بینی ندارند، کاملاً تسامح دارد ــ آنها از نظر او فقط ولنگارهای بیچاره‌ای هستند که بدیهیات را انکار می‌کنند. از نظر بنیادگرایان، این دیگران، تهدیدی جدی علیه قطعیتی هستند که به‌سختی به دست آمده است؛ پس آنها را باید به آیین خود درآورد یا منزوی کرد یا در نهایت اخراج یا «نابود» کرد.

وقتی انسان‌ها به‌مرور زمان با یکدیگر گفتگو کنند، کم‌کم بر تفکر یکدیگر تأثیر می‌گذارند.

می‌توان بی‌اغراق گفت، مدرنیته از ازدیاد آگاهی رنج می‌برد. بنابراین عجیب نیست که بسیاری از افراد مدرن، عصبی و ناآرام هستند.

خرد وقتی جلوی آینه بایستد، چیزی که خواهد دید، حماقت است.

افراد متعصب بیش از کسانی که روزانه با چالش‌های نسبیت سروکله می‌زنند، آرامش دارند و کمتر از آنها عذاب می‌کشند. اما این آرامش، هزینه‌ای دارد.

وضع کنونی سکولاریزاسیون در جهان چگونه است؟ قضاوت منصفانه‌ای است اگر بگوییم اتفاقات دهه‌های بعد از جنگ جهانی دوم نظریه سکولاریزاسیون را به‌طور گسترده‌ای ابطال کرده است (البته برای همین هم هست که بسیاری از جامعه‌شناسان دین با مقاومتی بسیار اندک، نظرشان را درباره این نظریه تغییر داده‌اند.) وقتی به جهان امروز نگاه می‌کنیم، چیزی که می‌بینیم نه سکولاریزاسیون بلکه انفجار عظیم جنبش‌های پرشورِ دینی است. به دلایل آشکار احیای دوباره اسلام بیشترین توجه را به خود جلب کرده است. اما مبارزان افراطی، که عامل اصلی این جلب توجه هستند، فقط بخشی کوچک (هرچند بسیار نگران‌کننده) از یک پدیده بسیار بزرگ‌تر را تشکیل می‌دهند. در سراسر جهان بزرگ اسلام ــ از شمال آفریقا گرفته تا جنوب شرقی آسیا و همین‌طور در میان مسلمانان پراکنده در غرب‌ــ میلیون‌ها نفر به اسلام چشم دوخته‌اند تا به زندگی آنها معنا و هدف ببخشد. و بخش عمده‌ای از این پدیده ارتباط چندانی با سیاست ندارد.

درست در آستانه قرن بیستم، نیچه با لحنی سرشار از یقینی شورانگیز مرگ خدا را اعلام کرد. امروزه، بعد از گذشت کمی بیش از یک‌صد سال، این پیشگویی به‌سختی باورپذیر به نظر می‌رسد. اینکه آیا خدا در واقعیت کیهانی وجود دارد یا خیر، مسئله دیگری است. و این سؤال را نمی‌توان با علوم تجربی پاسخ داد: نمی‌توان خدا را موضوع یک آزمایش علمی قرار داد.

جوک، بسیار موجزتر از هر رساله تحلیلی، می‌تواند کل یک ایدئولوژی را رسوا کند.

بنیادگرایان اساسا تردید را برنمی‌تابند؛ آنها درصدد جلوگیری از آن به هر قیمت هستند.