بریده‌هایی از کتاب قلب قرآن

«مَا مِن مُسلم یغرِسُ غَرْسًا أو یزرَعُ زَرْعًا فیأکلُ مِنه طَیرٌ أو إنسَانٌ أو بهیمَةٌ إلا کانَ لهُ بهِ صَدقَة» «هر مسلمانی که نهالی بکارد، یا زراعتی کند و پرنده‌ای یا انسانی یا چهارپایی از آن بخورد، صواب کرده و ثواب می‌برد.»

مبارک: کثیر المنافع و الفوائد

زمانی ما در مرتبهٔ «احسان» قرار داریم و از زمرهٔ محسنین به شمار می‌رویم که حواس‌مان باشد در منظر محبوب‌ِ زیبانگرمان هستیم. وقتی شما کاری را به این قصد انجام می‌دهید که تقدیم محبوب‌تان کنید می‌کوشید تا در کمال حُسن انجام بگیرد. به احسنِ شیوه باشد.

قرآن به ما می‌گوید روزگاران درازی پیش از تو بوده است که تو اصلا نبوده‌ای و نشانی از تو در جهان نبوده است: «هَلْ أَتَی عَلَی الإنْسَانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یکنْ شَیئًا مَذْکورًا» (انسان/۱) «مدتی از روزگار بر انسان گذشت که هنوز چیزی قابل ذکر نبود.» هم‌اکنون نیز وقتی بر سطح خاک گام بر می‌داری، خیال بَرَت ندارد که بی‌نیاز شده‌ای: «وَلا تَمْشِ فِی الأرْضِ مَرَحًا إِنَّک لَنْ تَخْرِقَ الأرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولا» (اسراء/۳۷)؛ «و در زمین خرامان راه مرو، چرا که تو نه هرگز زمین را توانی شکافت و نه از بلندی هرگز سر به کوه‌ها توانی رساند.»

به هر درجه از توانگری و دارایی هم که برسیم، همچنان فقیریم و با توجه به این فقر ذاتی و وجودی، باید حد و اندازه بشناسیم و به گرداب نازفروشی و کبرآوری نغلتیم: «وَلا تُصَعِّرْ خَدَّک لِلنَّاسِ وَلا تَمْشِ فِی الأرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لا یحِبُّ کلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ» (لقمان/۱۸) «و از مردم رخ برمتاب و در زمین خرامان راه مرو که خدا خودپسند لافزن را دوست نمی‌دارد.»

«یا أَیهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَی اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِی الْحَمِیدُ» (فاطر/۱۵) «ای مردم شما به خدا نیازمندید و خداست که بی‌نیاز ستوده است.»؛ «وَاللَّهُ الْغَنِی وَأَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ» (محمد/۳۸) «خدا بی‌نیاز است و شما نیازمندید.»

سعدیا گر بکند سیل فنا خانه عمر دل قوی دار که بنیاد بقـا محکم از اوست

قلب سلیم، قلبی رقیق، مشفق، دردمند، دیرخشم و بُردبار است. قلب سلیم، ابراهیم است.

دلی که أواه یعنی مشفق، نرم‌خو و دردمند و حلیم یعنی بُردبار و دیرخشم است، دلِ سلیم است. دلِ پاک، دلِ ابراهیم است. دلی که با فرشتگان عذاب، جدال می‌کند و از خدا می‌خواهد با آنان که از آیین توحید روی می‌گردانند، غفور و رحیم باشد. تنها چیزی که در سرای آخرت یاریگر ماست قلب سلیم یا همان دلِ پاک است و ابراهیم در قرآن، الگو و سرنمونِ دلِ پاک، معرفی می‌شود. قلب سلیم، قلبی رقیق، مشفق، دردمند، دیرخشم و بُردبار است. قلب سلیم، ابراهیم است.

«أَلا أَخْبرُکمْ بِمَنْ تحرم عَلیه النَّار؟ تَحْرُمُ علی کلِّ قَرِیبٍ هَینٍ لینٍ سَهْلٍ»؛ (به‌روایت ترمذی) «آیا شما را آگاه نکنم از کسی‌که دوزخ بر او حرام است؟ بر هر شخص نزدیک (انس‌پذیر)، ملایم، نرم‌خو و آسان‌گیر.» آشنایی و نزدیکی، انس‌آور است و پیامبر اسلام آنانی را که الفت‌پذیر و انس‌گیرند، می‌ستاید: «الْمُؤْمِنُ یأْلَفُ وَیؤْلَفُ، وَلا خَیرَ فِیمَنْ لا یأْلَفُ وَلا یؤْلَفُ»؛ (المعجم الأوسط للطبرانی) «مؤمن با دیگران انس و الفت می‌گیرد ودیگران هم با او انس می‌گیرند و در انسانی که الفت‌گیر والفت‌پذیر نباشد خیری نیست.»

نامِ دیگر خدا ملایمت و نرمی است. خدا رفیق است و رفاقت و نرمی را دوست دارد. ملایم است و ملایمت را دوست دارد. نسیم است و نسیم‌وارگی را دوست دارد. رفیق، نامِ دیگر خدا است.

فرانسیس آسیزی (از مشهورترین عارفان مسیحی قرن دوازدهم میلادی) این قاعدهٔ مبنایی نجات را که مشترک میان ادیان است، به شیوایی بیان کرده است: «با دادن است که میگیریم، با فراموشی خویشتن است که خویشتن را باز می‌یابیم، با بخشودن است که بخشایش به کف می‌آوریم، با مُردن است که به زندگی برانگیخته می‌شویم.»

«اتَّخَذُواْ أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ وَالْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیمَ وَمَا أُمِرُواْ إِلاَّ لِیعْبُدُواْ إِلَهًا وَاحِدًا لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا یشْرِکونَ» (توبه/۳۱)؛ «ینان دانشمندان و راهبان خود و مسیح پسر مریم را به جای خدا به الوهیت گرفتند با آنکه مامور نبودند جز اینکه خدایی یگانه را بپرستند که هیچ معبودی جز او نیست منزه است او از آنچه (با وی) شریک می‌گردانند.

عبادت و توحید، یعنی خود را وقف خدا کردن. همچنان که خودپرستی و شیطان‌پرستی معنایی ندارد جز خود را به دستان خواهش‌ها و شیطان سپردن.

خویشتن‌پرستی از مهمترین رقیبان خداپرستی است و به تعبیر مولانا مادرِ بت‌های دیگر است: مادر بت‌ها بت نفس شماست زانک آن بتْ مار و این بتْ اژدهاست (مثنوی/دفتر اول)

بهاءولد می‌گوید حرف اصلی قرآن این است که به خدا پیوسته‌تر شو: «من همه قرآن را تتبّع کرده‌ام، حاصل معنی هر آیتی و هر قصه‌ای این یافتم که: ای بنده، از غیر من بِبُر، که آنچه از غیر یابی، از من به یابی بی‌منّتِ خلق و آن‌ها که از من یابی از هیچ کس نیابی. و ای به من پیوسته، پیوسته‌تر شو.» (معارف بهاء ولد)

هجرت به سوی خدا. تعبیر دیگر، «تبتّل» است: «وَاذْکرِ اسْمَ رَبِّک وَتَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتِیلًا» (مزمل/۸)؛ «و نام پروردگارت را یاد کن و از همه گسسته و با او پیوسته شو.»

فردِ موحّد می‌کوشد خدا را جهت و قبله زندگی خویش قرار دهد. همچون ابراهیم که می‌گفت من رونده و مهاجر به سوی خدا هستم: «إِنِّی ذَاهِبٌ إِلَی رَبِّی سَیهْدِینِ» (صافات/۹۹)؛ «من به سوی پروردگارم رهسپارم زودا که مرا راه نماید» «إِنِّی مُهَاجِرٌ إِلَی رَبِّی» (عنکبوت/۲۶)؛ «من به سوی پروردگار خود روی می‌آورم»

فردِ موحّد می‌کوشد خدا را جهت و قبله زندگی خویش قرار دهد. همچون ابراهیم که می‌گفت من رونده و مهاجر به سوی خدا هستم: «إِنِّی ذَاهِبٌ إِلَی رَبِّی سَیهْدِینِ» (صافات/۹۹)؛ «من به سوی پروردگارم رهسپارم زودا که مرا راه نماید» «إِنِّی مُهَاجِرٌ إِلَی رَبِّی» (عنکبوت/۲۶)؛ «من به سوی پروردگار خود روی می‌آورم»

روی از خدا به هر چه کنی شرک خالص است توحید محض کز همه رو در خدا کنیم (سعدی)