بریده‌هایی از کتاب فلسفه‌ای برای زندگی

اگر کسی از من بپرسد که چرا فلسفه رواقی قابل دفاع است، قصه زئوس (یا خدا) را برای او تعریف نمی‌کنم. در عوض، برایش از تئوری تکامل می‌گویم که بر اساس آن ما انسان‌ها در نتیجه زنجیره‌ای از رویدادهای زیست‌شناختی پا به عرصه وجود گذاشته‌ایم. بعد برای او از روانشناسی تکاملی خواهم گفت که بر اساس آن ما آدمیان علاوه بر اینکه در فرایند تکامل اندام و فیزیولوژی خاصی پیدا کردیم، سلسله‌ای از خصوصیات روانی خاص را هم به دست آوردیم، مثل اینکه تحت بعضی شرایط احساس ترس یا اضطراب می‌کنیم و در بعضی شرایط لذت می‌بریم. سپس برایش توضیح می‌دهم که این خصوصیات روانی را نه برای داشتن یک زندگی خوب که برای افزایش احتمال بقا و امکان تولید مثل به دست آورده‌ایم. و به او خواهم گفت که فرایند تکامل برخلاف خدا یا زئوس، دغدغه خوشبختی و شکوفایی ما انسان‌ها را ندارد؛ تنها دغدغه تکامل این است که زنده بمانیم و تولید مثل کنیم. در حقیقت، آدم غمگین و تیره‌روزی که می‌تواند علی‌رغم روزگار بدش زنده بماند و تولید مثل کند، در فرایند تکامل از کسی که زندگی کامیاب و شادی دارد اما در فکر بچه‌دار شدن نیست، نقش مهمتری را بازی می‌کند.

باید در مورد جهانِ بیرون از خودمان تقدیرگرا باشیم: باید قبول کنیم که اتفاقات گذشته در زندگی‌مان و چیزهایی که در همین لحظه برایمان اتفاق می‌افتد از دایره اختیار ما خارجند. پس حماقت است اگر برای این چیزها غصه بخوریم.

باید بگویم که هرچند رواقیون دنبال موفقیت‌های دنیوی نبودند، ولی اغلب چنین موفقیت‌هایی را به دست می‌آوردند.

. نباید چیزی بیرونی که کنترل محدودی بر آن دارد را به عنوان هدف در نظر بگیرد؛ مثلاً نباید هدفش این باشد که نوشته‌هایش حتما چاپ شوند. بلکه باید هدفی درونی راکه کنترل بیشتری بر آن دارد در نظر بگیرد: مثلاً اینکه برای نوشتن داستان‌هایش سخت تلاش کند، یا اینکه نوشته‌هایش را در یک بازه زمانی مشخّص به‌دفعات برای ناشران مختلف بفرستد.

چطور یک رمان‌نویس تازه‌کار می‌تواند عوارض روانشناختی مخرب پس فرستاده شدن کارش را کاهش دهد و از این طریق بخت موفق‌شدنش را بالا ببرد؟ راهش این است که در نوشتن رمان، هدف‌هایی درونی برای خودش انتخاب کند

فکر کردن به اتفاقات ناگوار یعنی فکر کردن به ناپایداری این جهان.

درست است که رواقیون با ارائه توصیه‌هایی به افراد محروم کمک می‌کنند تا زندگی قابل تحمل‌تری داشته باشند، ولی به‌هیچ‌وجه طرفدار محروم ماندن این افراد نیستند.

توصیه اپیکتتوس این است: «دقیقا همان لحظه که فرزندمان را می‌بوسیم باید با خودمان فکر کنیم که شاید او همین فردا از دنیا برود.»

رومی‌ها تغییرات کوچک و ظریفی هم در برنامه اخلاقی رواقی دادند. همان‌طور که دیدیم هدف اصلی اخلاق رواقیون یونانی کسب فضیلت بود. رواقیون رومی این هدف را حفظ کردند ولی به‌کرّات از هدف دومی هم صحبت می‌کردند که عبارت بود از کسب آرامش.

حرف آنها صرفا این است که با فکر کردن به اتفاقات ناگوار، و به‌طورکلی با پذیرش مکتب رواقی، رنج نداری کمی التیام پیدا می‌کند و کسانی که چیزی ندارند، کمتر از قابل احساس بیچارگی می‌کنند.

او هیچ‌گاه غم‌زده نمی‌شود چون می‌داند اندوه «تحلیل رفتن غیرعقلانی روح» است.

رواقیون معتقد بودند ما انسان‌ها باید هر چند وقت یک‌بار از لذت‌های زندگی دست بکشیم، لختی درنگ کنیم و زمانی را صرف تأمل درباره فقدان همه این چیزهای لذت‌بخش کنیم.

فکر کردن به اتفاقات ناگوار در عین اینکه به ما کمک می‌کند قدر دنیا و چیزهای آن را بدانیم، ما را آماده پذیرش تغییراتی در جهان هم می‌کند. فکر کردن به اتفاقات ناگوار یعنی فکر کردن به ناپایداری این جهان.

اغلب ما، در اوقات بیکاری به چیزهایی فکر می‌کنیم که دلمان می‌خواهد داشته باشیم ولی نداریم. مارکوس آورلیوس می‌گوید چنین وقت‌هایی بهتر است به چیزهایی که داریم فکر کنیم و ببینیم که اگر اینها را نداشتیم چقدر جای خالی‌شان را حس می‌کردیم.

به‌طور کلی اگر نتوانیم در برابر لذّت‌ها مقاومت کنیم، چنانکه مارکوس می‌گوید در نهایت برده خواست‌ها و «عروسک دست امیالمان» می‌شویم و عمر را در «نالیدن از امروز و مویه برای فردا» تباه می‌کنیم. برای اینکه به چنین سرنوشتی دچار نشویم، باید جلوی غلبه خوشی‌ها و ناخوشی‌ها بر قوای عقلی‌مان را بگیریم و به قول مارکوس باید در برابر «وسوسه‌های تن» بایستیم.

رواقیون تمام وقتشان را صرف فکر کردن به مصیبت‌های بالقوه نمی‌کنند. رواقیون هرازگاهی این کار را می‌کنند: مثلاً چند بار در روز یا چند بار در هفته، درحالی‌که از زندگی لذّت می‌برند، اندکی درنگ می‌کنند و به این فکر می‌کنند که چطور ممکن است همه این چیزهای خوب و لذّتبخش را از دست بدهند.

به نظر من آنچه واقعا احمقانه است این است که وقتی می‌توانید با تغییر دیدگاه به‌راحتی به رضایت خاطر برسید عمرتان را صرف یک جور نارضایتی خودخواسته بکنید. اگر هدف رسیدن به رضایت باشد، به کم راضی شدن نه تنها عیب نیست بلکه موهبت هم هست.

اتفاقی که می‌افتد این است که احساسات منفی‌مان کمتر می‌شود و زمان کمتری را هم صرف فکر کردن به این می‌کنیم که چه می‌شد اگر سیر اتفاقات جور دیگری می‌بود. در عوض، وقت بیشتری را صرف لذت‌بردن از چیزها چنانکه هستند می‌کنیم. به‌طور کلی احساس آرامشی را تجربه می‌کنیم که زندگی قبلی‌مان فاقد آن بود. با کمال تعجب می‌بینیم که زندگی‌مان پر شده از لذت‌های عمیق و کوچک: ناگهان حس می‌کنیم از آنچه هستیم خوشحالیم، از زندگی‌مان راضی هستیم و از جهانی که در آن زندگی می‌کنیم لذت می‌بریم. البته گواه نهایی موفقیتمان در رواقی‌زیستن موکول می‌شود به لحظه مرگمان. به گفته سنکا، تنها آن وقت است که می‌توانیم بفهمیم رواقی‌زیستن ما واقعی بوده است یا نه.

مهمترین نشانه پیشرفت در رواقی‌زیستن، تغییر در زندگی عاطفی ماست.

به این دلیل تأخیر مرگ را می‌خواهند که به واسطه فلسفه زندگی سرهم‌بندی‌شده‌شان گمان می‌کنند تنها چیز ارزشمند در زندگی، داشتن و هرچه بیشتر داشتن است و خب، با فرارسیدن مرگ دیگر نمی‌توانند به این سیر داشتن‌ها ادامه بدهند.