بریده‌هایی از کتاب فلسفه‌ای برای زندگی

هر چه از دوران سقراط فاصله گرفتیم و علی‌الخصوص پس از ارسطو و کتاب مابعدالطبیعه‌اش، فیلسوفان به دو دسته کلّی تقسیم شدند: فیلسوفان هنر زندگی و فیلسوفان نظری سیستماتیک. آن دسته اول همان راه سقراط را در پیش گرفتند، یعنی طرح سؤال‌هایی که به هر کس و کلاً به زندگی ربط پیدا می‌کند و پاسخ به این سؤال‌ها «راه زندگی» هر کس را معین می‌کند. امّا عده بیشتری در دسته دوّم قرار گرفتند و به بحث‌های کلی و انتزاعی پیچیده پرداختند و اوج آن پدید آمدن فلسفه تحلیلی بود. دسته اوّل اکثرا به تجربه‌های زندگی و علی‌الخصوص زندگی خودشان استناد می‌کردند و سعی می‌کردند از این طریق بلکه به بهترین راه و روش زیستن (چه حیات فردی چه حیات اجتماعی) دست یابند. نوشته‌های اینان بسیار شبیه نوشته‌های ادیبان و شاعران بود. برای همین آن دسته دوّم که قدرت و وسعت بیشتری پیدا کرده بودند اینان را نه فیلسوف، بلکه همان شاعر و ادیب می‌خواندند یا حتی بعضا شارلاتان‌هایی که دل از نوجوانان می‌ربایند. امّا فیلسوفان هنر زندگی هم متقابلاً فیلسوفان نظری سیستماتیک را که فلسفه را امری غیرشخصی می‌دانستند و به بحث در کلیات اکتفا می‌کردند افرادی گمراه و خودفریفته قلمداد می‌کردند که فلسفه را از وظیفه اصلی‌اش، که هر چه بهتر کردن زندگی است، دور می‌کنند و بدل به دانشی کاذب که به هیچ کار نمی‌آید.

نخستین فیلسوف به معنای متعارف امروزی‌اش سقراط بوده است بحث شاید به مسیر دیگر و بهتری هدایت شود. می‌دانیم که سقراط در کوچه و خیابان و میدان می‌گشته است و سؤال‌هایی فلسفی را با رهگذران در میان می‌گذاشته است و البته شیوه خاص خودش را هم در این کار داشته است که به اصطلاح معمولی «محاوره» نامیده می‌شود. امّا سؤال‌های «فلسفی» سقراط از چه جنسی بودند؟ سقراط عمدتا سؤال‌هایی را مطرح می‌کرد که با زندگی و شخصیت و خصائل افراد ارتباط داشت. و یونانیان طرف محاوره، که لزوما فیلسوف هم نبودند، از بحث درباره این سؤال‌ها پرهیز نمی‌کردند. امروز هم اگر نظیر همان سؤال‌ها از هر کس پرسیده شود هرگز نمی‌گوید این بحث‌ها فلسفی است پس من که فیلسوف نیستم درگیر آنها نمی‌شوم. امّا هر چه از دوران سقراط فاصله گرفتیم و علی‌الخصوص پس از ارسطو و کتاب مابعدالطبیعه‌اش، فیلسوفان به دو دسته کلّی تقسیم شدند: فیلسوفان هنر زندگی و فیلسوفان نظری سیستماتیک. آن دسته اول همان راه سقراط را در پیش گرفتند، یعنی طرح سؤال‌هایی که به هر کس و کلاً به زندگی ربط پیدا می‌کند و پاسخ به این سؤال‌ها «راه زندگی» هر کس را معین می‌کند. امّا عده بیشتری در دسته دوّم قرار گرفتند و به بحث‌های کلی و انتزاعی پیچیده پرداختند و اوج آن پدید آمدن فلسفه تحلیلی بود.

«فلسفه»، در همه کشورها و همه فرهنگ‌ها، از جمله کشور خودمان، واژه‌ای پرابهّت است. کتاب‌های فلسفه هم غالبا در قفسه‌ها در جایی قرار می‌گیرند که متناسب با همین ابهتشان باشد. به اصطلاح خودمانی، آن بالای تاقچه. عموم مردم هم به دیده احترام به فلسفه می‌نگرند هم درعین‌حال از آن می‌ترسند. کمتر کتابخوان عادی به سراغ کتابی می‌رود که عنوان فلسفه را یدک می‌کشد. به نظر آنها فلسفه خواندن کار هر کسی نیست و بنابراین عطایش را به لقایش می‌بخشند. و البته با وضع کنونی این تصوّر به دور از حقیقت هم نیست. امّا بگذارید کمی بیشتر مسئله را بشکافیم و توضیحاتی بدهیم. اکثرا سؤالی که مطرح می‌شود این است که «فلسفه چیست؟» و پاسخ معمولاً دو بخش دارد: از نظر لغوی فلسفه «دوستداری حکمت» یا «عشق به حقیقت» است، و از نظر رشته‌ای، دانشی نظری و غالبا انتزاعی. امّا اولاً این پاسخ تا چه حد مقرون به حقیقت است، ثانیا آیا این پرسش که «فلسفه به چه کار می‌آید؟» پرسشی بهتر نیست؟

اپیکتتوس می‌گوید: «فراموش نکن وقتی کسی با تو بدرفتاری می‌کند یا آزاری به تو می‌رساند، رفتار او توهین‌آمیز نیست، این قضاوت تو در مورد رفتار اوست که توهین‌آمیزش می‌کند.» و ادامه می‌دهد: «هیچ‌کس نمی‌تواند به تو آسیبی برساند مگر اینکه خودت بخواهی؛ فقط زمانی آزرده می‌شوی که به خودت اجازه آزرده شدن بدهی.» پس، اگر بتوانیم خودمان را قانع کنیم که فلان کس با توهین کردن هیچ آسیبی به ما نرساند، توهین او هیچ آزردگی و رنجش خاطری به جا نمی‌گذارد.

اپیکتتوس می‌گوید: «فراموش نکن وقتی کسی با تو بدرفتاری می‌کند یا آزاری به تو می‌رساند، رفتار او توهین‌آمیز نیست، این قضاوت تو در مورد رفتار اوست که توهین‌آمیزش می‌کند.» و ادامه می‌دهد: «هیچ‌کس نمی‌تواند به تو آسیبی برساند مگر اینکه خودت بخواهی؛ فقط زمانی آزرده می‌شوی که به خودت اجازه آزرده شدن بدهی.» پس، اگر بتوانیم خودمان را قانع کنیم که فلان کس با توهین کردن هیچ آسیبی به ما نرساند، توهین او هیچ آزردگی و رنجش خاطری به جا نمی‌گذارد.

در طی قرون و اعصار و در فرهنگ‌های مختلف، کسانی که امیال آدمی را با دقت بررسی کرده‌اند به این نتیجه رسیده‌اند که بعید است گذراندن عمر صرفا در جهت تأمین خواسته‌های دل برای انسان خوشبختی یا آرامش به ارمغان بیاورد.

به گفته موسونیوس «طبع آدمی خیلی شبیه زنبور عسل است. یک زنبور قادر نیست به‌تنهایی زندگی کند؛ وقتی از جمع جدا بیفتد می‌میرد.» همچنین چنانکه مارکوس می‌گوید به این نتیجه می‌رسیم که «هدف از خلقتمان با جمع بودن است.» در نتیجه، کسی که وظیفه خاصِ انسان را به‌خوبی انجام می‌دهد، هم عقلانی است و هم اجتماعی.

چون رواقیون از یک سو برای آرامش اهمیت قائل بودند و از سوی دیگر به قدرت دیگران در برهم‌زدن آرامش توجه داشتند، ممکن است فکر کنیم در تنهایی و انزوا زندگی می‌کرده‌اند و ما را هم به همین شیوه زندگی دعوت می‌کنند. اما زندگی رواقیون چنین نبود. آنها عقیده داشتند انسان ذاتا حیوانی اجتماعی است. در نتیجه ما انسان‌ها وظیفه داریم علی‌رغم همه مشکلاتی که ممکن است دیگران برایمان ایجاد کنند، با آنها ارتباط برقرار کنیم و برای حفظ این روابط بکوشیم.

برخلاف باور رایج کسانی که با ماهیت واقعی مکتب رواقی آشنایی ندارند، چنین نیست که با رواقی‌زیستن دیگر هیچ عواطف و احساساتی نخواهیم داشت بلکه اتفاقی که می‌افتد این است که احساسات منفی‌مان کمتر می‌شود و زمان کمتری را هم صرف فکر کردن به این می‌کنیم که چه می‌شد اگر سیر اتفاقات جور دیگری می‌بود. در عوض، وقت بیشتری را صرف لذت‌بردن از چیزها چنانکه هستند می‌کنیم. به‌طور کلی احساس آرامشی را تجربه می‌کنیم که زندگی قبلی‌مان فاقد آن بود. با کمال تعجب می‌بینیم که زندگی‌مان پر شده از لذت‌های عمیق و کوچک: ناگهان حس می‌کنیم از آنچه هستیم خوشحالیم، از زندگی‌مان راضی هستیم و از جهانی که در آن زندگی می‌کنیم لذت می‌بریم. البته گواه نهایی موفقیتمان در رواقی‌زیستن موکول می‌شود به لحظه مرگمان. به گفته سنکا، تنها آن وقت است که می‌توانیم بفهمیم رواقی‌زیستن ما واقعی بوده است یا نه.

وقتی در فکر این هستی که کسی را نصیحت کنی، نباید فقط به این فکر کنی که آیا انتقادت وارد هست یا نه، بلکه باید این را هم در نظر بگیری که آیا آن فرد تحمل شنیدن انتقاد را دارد یا نه. و اضافه می‌کند: هر چقدر یک نفر آدم نابکارتری باشد، احتمال اینکه انتقاد سازنده‌ای را بپذیرد کمتر است.

با فکر کردن به سرشت ناپایدار این جهان، ناگزیر درمی‌یابیم که هر بار دست به کاری می‌زنیم، ممکن است آخرین بارمان باشد. پی‌بردن به این موضوع، اهمیت و شور و حرارتی به آن کار می‌دهد که در غیر این صورت هرگز حسش نمی‌کردیم. دیگر مثل خوابگردها زندگی نمی‌کنیم. ظاهرا بعضی از آدم‌ها فکرکردن به ناپایداری را یأس‌آور و حتی هولناک بدانند. اما من عمیقا اعتقاد دارم که تنها راه برای اینکه بتوانیم به معنای دقیق کلمه زنده باشیم این است که هر از چندی به این چیزها فکر کنیم.

سنکا هم چیزی شبیه به همین می‌گوید. بعد از اینکه توصیه می‌کند از زندگی لذّت ببرید هشدار می‌دهد که «مبادا به چیزهایی که مایه لذّت شماست زیاده از حد دل ببندید.» ما باید «از مواهب سرنوشت استفاده کنیم، نه اینکه برده آنها باشیم.»

رواقیون تنها کسانی نیستند که از فکر کردن به اتفاقات ناگوار و توان فوق‌العاده آن بهره می‌برند. مثلاً، کسانی را که قبل از غذا دعای شکرگزاری می‌خوانند در نظر بگیرید. بعضی از آنها احتمالاً از سر عادت این کار را می‌کنند. بعضی‌ها هم ممکن است از روی ترس از مجازات خداوند این دعا را بخوانند. اما شکرگزاریِ قبل از غذا و هر چیزی که به عنوان دعا برای این کار خوانده می‌شود اگر درست فهمیده شود، نوعی فکر کردن به اتفاقات ناگوار است. کسانی که پیش از خوردن غذا خدا را شکر می‌کنند، لحظه‌ای درنگ می‌کنند و به این می‌اندیشند که ممکن بود این غذا را نمی‌داشتند و گرسنه می‌ماندند. یا حتی اگر هم داشتند ممکن بود نتوانند با کسانی که اکنون با آنها سر یک سفره نشسته‌اند، هم‌غذا بشوند. خواندن دعای شکرگزاری با چنین فکری می‌تواند یک وعده معمولی غذا را بدل به یک جشن تمام‌عیار کند.

تصویری که اپیکتتوس از زئوس ارائه می‌دهد تصویری شبیه یک مربی ورزش است: «این سختی‌ها هستند که جوهره انسان را آشکار می‌کنند. بنابراین وقتی گرفتار چیزی شدی به یاد داشته باش که خداوند همانند یک مربی، تو را با حریفی جوان و تنومند رویارو می‌کند.» چرا چنین می‌کند؟ برای اینکه تو را قوی و نیرومند کند؛ تا بتوانی «قهرمان المپیک شوی» ــ به عبارتی برای اینکه بتوانی بهترین زندگی ممکن را داشته باشی. سنکا هم شبیه همین حرف را می‌زند: «خدا انسان را نازپرورده نمی‌کند؛ او را می‌آزماید، نیرومند می‌کند و برای خدمت به خودش آماده می‌سازد.» ناملایماتی که ما انسان‌ها از سر می‌گذرانیم، «فقط برای تعلیم ما» هستند و «هرآنچه اضطراب و لرزه بر اندام ما می‌افکند سبب خیری برای ما انسان‌هاست.»

زئوس ما انسان‌ها را از جهتی خاص متفاوت از حیوانات آفریده: ما مثل خدایان، موجوداتی هستیم که تفکر داریم. ما ترکیب عجیبی از حیوان و خداییم: نیمی حیوان و نیمی خدا.

«آنکه بر اساس اصول رواقی زندگی می‌کند چه بخواهد و چه نخواهد از لذت و شادی همیشگی برخاسته از اعماق وجودش بهره‌مند می‌شود، چراکه او شادمانی را در منابع درونی خودش می‌یابد و در جستجوی هیچ لذتی بالاتر از لذت‌های درونی‌اش نیست.» در قیاس با این لذت‌ها، لذت تن ناچیز، بی‌ارزش و گذراست.

تأکید زیاد رواقیون رومی بر آرامش، فلسفه‌شان را نه فقط برای رومیان باستان که برای افراد مدرن هم جذاب‌تر و گیراتر کرده است. هرچه باشد، بعید است انسان مدرن به فضیلت، آن هم به معنای سنتی کلمه، علاقه‌ای داشته باشد.

گویی سقراط با مرگش دوپاره شد: یکی در افلاطون و دیگری در آنتیستنس. افلاطون میراث‌دار علائق نظری سقراط شد و آنتیستنس دغدغه خوب زیستن را از او به ارث برد.

از نفسِ زنده‌بودن هم لذت می‌برند؛ به عبارت دیگر، آنها از اینکه می‌توانند لذت ببرند هم لذت می‌برند

رواقیون مراقبند که، به معنای بد کلمه، دچار احساس خبرگی نشوند ــ یعنی به افرادی تبدیل نشوند که نمی‌توانند جز از «بهترین‌ها» لذت ببرند.