بریده‌هایی از کتاب فلسفه‌ای برای زندگی

دیدگاه بودایی‌ها هم در مورد ثروت، تا حد زیادی شبیه رواقیون است: فرد می‌تواند یک بودایی ثروتمند شود، به شرط آنکه به ثروت دل نبندد. در هر صورت، این توصیه بوداست به آناتاپیندیکا که ثروتی بی‌حدوحساب داشت: «آنکه دلبسته ثروت است، بهتر آن است که به دورش افکند تا اینکه اجازه دهد این ثروت جانش را از زهر بیاکند: «اما آنکه دل در گرو ثروت ندارد و صاحب ثروتی است و از آن بهره درستی می‌برد، موهبتی است برای همنوعانش.»

مکتب کلبی از هوادارانش می‌خواهد که در فقر مطلق زندگی کنند. اما مکتب رواقی از هوادارانش چنین انتظاری ندارد. همانطور که سنکا خاطرنشان می‌کند: «فیلسوف رواقی به دنبال زندگی ساده است و نه زندگی در فقر و فلاکت.» به عقیده سنکا فرد رواقی، می‌تواند ثروت کسب کند و این تا زمانی‌که برای کسب ثروت آسیبی به کسی نرساند کاملاً قابل قبول است. لذت‌بردن از ثروت هم برای او مجاز است، البته تا زمانی‌که وابسته ثروتش نشود. لب کلام این است که می‌توان از چیزی لذت برد و درعین‌حال به آن بی‌اعتنا بود. در نتیجه سنکا می‌گوید: «چه ثروتی در اختیار داشته باشم و چه نداشته باشم به یک اندازه آن را خوار می‌شمارم. اگر ثروت در سرای دیگری باشد اندوهگین نخواهم شد و اگر پیرامونم را سراسر فراگرفته باشد، بدان غره نمی‌شوم.» در واقع، انسان فرزانه هیچ‌وقت به اندازه زمانی که غرق در ثروت است، در اندیشه فقر نیست، و مراقب است که ثروتش را به چشم بنده‌اش ببیند نه اربابش.

اگر فرد رواقی علی‌رغم نرفتن به دنبال ثروت، خودش را متمکن یافت، چه باید بکند؟ آموزه‌های رواقی او را ملزم به چشم‌پوشیدن از ثروتش نمی‌کند؛ بلکه به او اجازه می‌دهد از ثروتش لذت ببرد و آن را برای خودش و اطرافیانش خرج کند. اما از او می‌خواهد که در این لذت‌بردن، محتاط باشد. او باید حتما به یاد داشته باشد که ممکن است ثروتش را از دست بدهد؛ در واقع باید زمانی را صرف این کند که خودش را برای از دست دادن این ثروت آماده سازد ــ مثلاً هر چند وقت یک‌بار فقیرانه زیستن را امتحان کند. همچنین، باید به خاطر داشته باشید که اگر حواسش نباشد، ممکن است لذت بهره‌مندی از ثروت شخصیت او را خراب کند و توان لذت‌بردنش از زندگی را از او بگیرد. به همین دلیل، فرد رواقی از زندگی پرتجمّل دوری می‌کند. بنابراین، لذت‌بردن یک فرد رواقی از ثروت با لذت‌بردن کسی که مثلاً برنده لاتاری شده است، تفاوت بسیار زیادی دارد.

اپیکتتوس بر این نکته تأکید می‌کند که عزت نفس، قابل اعتماد بودن و بزرگ‌منشی از مال و منال ارزشمندتر است. یعنی اگر تنها راه رسیدن به ثروت، دست کشیدن از این خصلت‌ها باشد، حماقت است اگر به دنبال ثروت برویم. از این گذشته، باید به خاطر داشته باشیم که اگر کسی از دیگری ثروتمندتر است، دلیل نمی‌شود که از او بهتر هم باشد. به همین صورت، باید توصیه سنکا به لوکیلیوس را به یاد داشته باشیم که می‌گفت: «کسی که به زندگی ساده‌اش خو می‌کند و به اندک ثروتی خودش را ثروتمند می‌یابد، به‌راستی توانگر است.» (در ضمن، رواقیون تنها کسانی نیستند که چنین حرفی می‌زنند. مثلاً در آن طرف دنیا لائوتسه هم می‌گفت: توانگر آن کسی است که می‌داند چگونه به رضایت برسد.) هرچند فرد رواقی به دنبال ثروت نمی‌رود، اما ممکن است به آن برسد. هرچه باشد، فرد رواقی تمام تلاشش را می‌کند تا برای همنوعانش مفید باشد. او به لطف رواقی زیستنش، فردی بااراده، سختکوش و منظم خواهد بود و این اوصاف او را در انجام دادن وظایفی که برای خودش در نظر گرفته یاری می‌کنند. در نتیجه در خدمت به دیگران بسیار موفق خواهد بود و دیگران هم به‌واسطه این کار، پاداش خوبی به او می‌دهند. به عبارت دیگر، محتمل است رواقی‌زیستن حاصل مالی خوبی هم به دنبال داشته باشد.

کسانی که به زندگی پرزرق‌وبرق عادت می‌کنند، سیری‌ناپذیر می‌شوند: زندگی مجلّل، اشتهایشان را برای تجملاّت بیشتر برمی‌انگیزد. سنکا در دفاع از این مدعا به دوستش لوکیلیوس می‌گوید، تصور کن حسابی ثروتمند شده‌ای، تصور کن خانه‌ای با کفپوش مرمر و وسایلی از جنس طلا داری و جامه‌هایت همه شاهانه‌اند. سنکا معتقد است داشتن همه این چیزها را لوکیلیوس را خوشحال نخواهد کرد: داشتن این چیزها به تو یاد می‌دهد که دل در گرو چیزهای بیشتری داشته باشی. این خصلت از آنجا ناشی می‌شود که میل به زندگی پرزرق‌وبرق، یک میل طبیعی نیست. امیال طبیعی مثل میل به نوشیدن آب در هنگام تشنگی را می‌توان ارضا کرد؛ ولی نمی‌توان از پسِ ارضای امیال غیرطبیعی برآمد. در نتیجه، وقتی می‌بینیم که دلمان چیزی را می‌خواهد، باید از خودمان بپرسیم آیا میلمان یک میل طبیعی است یا غیرطبیعی، و اگر غیرطبیعی بود، باید در برآوردنش تجدیدنظر و درنگ کنیم.

وقتی افراد به‌واسطه بهره‌مندی از زندگی پرزرق‌وبرق مشکل‌پسند می‌شوند، اتفاق عجیبی می‌افتد. به جای اینکه برای از دست دادن توان لذت بردنشان از چیزهای ساده و معمولی غصه بخورند، به این ناتوانی جدید افتخار هم می‌کنند و از اینکه جز چیزهای عالی هیچ چیز نظرشان را جلب نمی‌کند، به خودشان می‌بالند. اما رواقیون دلشان به حال این افراد می‌سوزد. به عقیده رواقیون، این افراد با از بین بردن توان لذت بردنشان از چیزهایی که به‌راحتی در دسترس هستند ــ مثلاً یک ظرف ماکارونی با پنیرــ توانشان برای لذت بردن از زندگی را تا حد زیادی از دست می‌دهند. رواقیون سخت تلاش می‌کردند تا قربانی این جور «مشکل‌پسندی» نشوند. در واقع رواقیون برای توانشان در لذت‌بردن از زندگی معمولی و یافتن چیزی برای خوشحالی حتی در سخت‌ترین شرایط، ارزش بسیار زیادی قائلند.

«آیا این دیوانگی و نهایتِ جنون نیست که وقتی جز اندکی را توان گرفتن نداریم، این حجم زیاد و خیل عظیم را طلب کنیم؟» و در ادامه می‌گوید: این حماقت است که «گمان کنیم میزان ثروت و دارایی ماست که اهمیت دارد و نه حال روحی‌مان.» موسونیوس هم با این گفته سنکا موافق است. به نظر او داشتن ثروت ما را از زندگی همراه با غم و اندوه نمی‌رهاند و در گاه پیری به یاری و تسلایمان نمی‌آید. موسونیوس با اشاره به ثروتمندانی که با همه دارایی‌شان، احساس فلاکت و اندوه می‌کنند، می‌گوید: با اینکه ثروت قادر است رفاه مادی و لذت‌های حسی فراوانی را برایمان به ارمغان بیاورد، ولی هرگز نمی‌تواند به ما احساس رضایت ببخشد و یا غم و اندوه را از ما دور کند. اپیکتتوس هم در همین زمینه می‌گوید: «از گرسنگی مردن درحالی‌که رنج و ترس از زندگی آدمی رخت بربسته، بهتر از غمگنانه زیستن در اوج وفور و فراوانی است.» کلاً به عقیده او، بی‌نیازی از ثروت، از داشتنِ ثروت ارزشمندتر است.

به عقیده رواقیون یکی از راه‌های غلبه بر این وسواس این است که دریابیم برای جلب تحسین و تمجید دیگران، ناگزیریم ارزش‌های آنها را بپذیریم. به بیان دقیق‌تر، باید زندگی موفقی مطابق تلقی آنها از موفقیت داشته باشیم. (اگر زندگی ما از نظر آنها زندگی موفقی نباشد، در این صورت دلیلی ندارد تحسینمان کنند). در نتیجه قبل از تلاش برای کسب تأیید و تحسین آدم‌های دیگر، باید لحظه‌ای درنگ کنیم و از خودمان بپرسیم که آیا تلقی آنها از موفقیت با تلقی ما از آن سازگار هست یا نه. از این مهم‌تر، باید درنگ کنیم و بپرسیم آیا خود این آدم‌ها فارغ از اینکه چه چیزی را ارزشمند می‌دانند به آرامشی که ما دنبالش هستیم رسیده‌اند یا نه. اگر دیدیم که چنین نیست، باید با کمال میل و از سر رغبت بی‌خیال تعریف و تمجید این قبیل آدم‌ها شویم.

اپیکتتوس می‌گوید اگر به دنبال حفظ آزادی خودمان هستیم باید حواسمان جمع باشد وقتی با دیگران سروکار داریم، دغدغه تصور آنها در مورد خودمان را نداشته باشیم. به‌علاوه، باید در این بی‌تفاوتی ثابت‌قدم باشیم؛ یعنی همانقدر که به نارضایتی و مخالفتشان بی‌اعتناییم به رضایت و تأییدشان هم بی‌اعتنا باشیم. به عقیده اپیکتتوس، بهترین عکس‌العمل در برابر تحسین و تمجید دیگران، خندیدن به آن است. (البته نه بلند بلند! چون هرچند اپیکتتوس و دیگر رواقیون فکر می‌کنند که باید به نظر دیگران در مورد خودمان بی‌اعتنا باشیم، اما توصیه می‌کنند این بی‌اعتنایی را پنهان کنیم. هرچه باشد، این بدترین توهین است که به کسی بگویید اصلاً برایتان مهم نیست چه فکری می‌کند.)

اگر نتوانستیم خشممان را کنترل کنیم چطور؟ اگر با کسی که مایه عصبانیتمان شده بود، تندی کردیم چطور؟ خب، باید عذرخواهی کنیم. عذرخواهی می‌تواند تقریبا بلافاصله اثر منفی ابراز خشممان را خنثی کند. این کار به درد خودمان هم می‌خورد: عذرخواهی کردن فارغ از آرامشی که در آن لحظه به ارمغان می‌آورد جلوی فکر کردن‌های بعدی به این اتاق یا چیز عصبانی‌کننده را هم می‌گیرد. نهایتا هم اینکه عذرخواهی از ابراز خشم، انسان‌های بهتری هم از ما می‌سازد: با پذیرش اشتباهمان، احتمال تکرار آنها را در آینده کمتر می‌کنیم.

چیزهایی که باعث عصبانیت ما می‌شوند، در عمل هیچ آسیب واقعی و مشخصی به ما نمی‌زنند؛ این جور چیزها صرفا مایه رنجش خاطرند. اگر به خودمان اجازه دهیم که بر سر هر چیز کوچک و بی‌اهمیتی عصبانی شویم، در واقع چیزی را که به‌راحتی می‌شد نادیده گرفت به چنان مسئله بزرگی تبدیل می‌کنیم که آرامشمان را به‌کلی به هم می‌ریزد. علاوه بر همه این حرف‌ها، سنکا به این نتیجه می‌رسد «همیشه عصبانیت ما از چیزی بیش از آسیبی که دیده‌ایم ادامه می‌یابد.» پس احمقانه است اگر اجازه دهیم چیزهای کوچک و پیش‌پاافتاده آرامشمان را برهم بزنند.

«هیچ بلایی بیش از خشم، نوع بشر را زیانکار نکرده است.» از سر خشم است که این‌همه آدم در اطراف ما کشته می‌شوند، مسموم می‌شوند، و دعوی و شکایت به این‌طرف و آن‌طرف می‌برند؛ از سر خشم است که شهرها و کشورها به تباهی کشیده می‌شوند. سوای ویران کردن شهرها و کشورها، خشم این توان را دارد که فرد فرد ما را هم نابود کند. هرچه باشد ما در زمانه‌ای زندگی می‌کنیم که مایه عصبانیت در آن فراوان است و اگر راه کنترل آن را نیاموزیم، مدام اسیر خشم و عصبانیت خواهیم بود. به عقیده سنکا، عصبانیت، اتلاف وقت و عمر است. بعضی‌ها معتقدند خشم هم برای خودش فواید و کارکردهایی دارد. آنها می‌گویند وقتی عصبانی می‌شویم، انگیزه می‌گیریم. سنکا با این عقیده مخالف است. او می‌گوید: درست است که ممکن است گاهی کسی از خشم نفعی ببرد، اما از این مسئله نمی‌توان نتیجه گرفت که ما باید از حضور خشم در زندگی‌مان استقبال کنیم. ببینید، گاهی اوقات پیش می‌آید که کسانی از شکستن کشتی‌شان هم نفعی می‌برند، اما کدام آدم عاقلی تلاش می‌کند احتمال غرق‌شدن کشتی‌اش را بالا ببرد؟ نگرانی سنکا درباره استفاده از خشم برای انگیزه‌گرفتن این است که وقتی آتش خشم را روشن کردیم، خاموش کردنش دیگر در اختیار ما نیست

نخستین راهکار رواقیون برای پیشگیری از اندوه، فکر کردن به اتفاقات ناگوار است. اگر از پیش به مرگ عزیزانمان فکر کرده باشیم، از دست دادنشان ضربه روحی خفیف‌تری بر ما وارد می‌کند؛ به تعبیری، رخ دادن چنین اتفاقی را از قبل چشم داشته‌ایم. به‌علاوه، اگر از قبل به مرگ عزیزانمان فکر کرده باشیم، از بودن در کنارشان بیشترین لذّت را می‌بریم و در نتیجه وقتی از دستشان می‌دهیم، افسوس کارهایی را که می‌توانستیم و باید همراه با آنها و برایشان انجام می‌دادیم، نمی‌خوریم. فکر کردن به اتفاقات ناگوار سوای اینکه به کار پیشگیری از اندوه می‌آید، به فرونشاندن اندوه نیز کمک می‌کند. مثلاً توصیه سنکا به مارکیا را در نظر بگیرید؛ همان زنی که بعد از سه سال از درگذشت فرزندش مثل روز اول ماتم‌زده بود. سنکا می‌گوید، او باید به جای غصه خوردن برای شادی‌هایی که با از دست دادن فرزندش از آنها محروم شده، به این فکر کند که اگر هرگز فرصت لذت بردن از حضور فرزندش را نمی‌داشت، امروز حال و روزش از این هم نزارتر می‌بود. به عبارت دیگر، باید به جای سوگواری برای از دست دادن، شکرگزار باشد که او همین‌قدر از فرصت زندگی بهره‌مند شده است.

بهترین راه برای برخورد با توهین به افراد آسیب‌پذیر این نیست که توهین‌کنندگان را تنبیه کنیم. بهتر آن است که روش‌هایی را به این افراد آسیب‌پذیر آموزش بدهیم که بتوانند خودشان در برابر توهین و تحقیر از خودشان دفاع کنند. این افراد مخصوصا باید یاد بگیرند چطور رنجش ناشی از توهین و تحقیر را از دلشان پاک کنند. تا وقتی که توان انجام این کار را پیدا نکنند، همچنان زودرنج و شکننده باقی می‌مانند و طبیعتا وقتی مورد توهین قرار می‌گیرند رنج زیادی را متحمل می‌شوند. بد نیست به این نکته هم اشاره کنیم که اپیکتتوس بنا بر معیارهای امروزی دچار محرومیت مضاعفی بود: هم لنگ بود و هم برده. او با وجود همه این محرومیت‌ها راهی برای برخورد با توهین و تحقیر پیدا کرده بود. و مهم‌تر از همه اینکه، توانسته بود با وجود این سرنوشت شوم راهی برای لذت بردن از زندگی‌اش بیابد. به نظر می‌رسد افراد محروم و آسیب‌پذیر دنیای مدرن می‌توانند خیلی چیزها از اپیکتتوس یاد بگیرند.

موسونیوس می‌گوید به جای پاسخ‌دادن به توهین، «باید ساکت و آرام از کنار آنچه پیش آمده بگذریم.» و سپس یادآوری می‌کند که «چنین رفتاری شایسته کسی است که می‌خواهد بزرگوار و بلندهمت باشد.» مزیت اینکه جوابی ندهیم و چنان رفتار کنیم که انگار طرف هیچ حرفی نزده، این است که این کار نیازی به فکر کردن ندارد. حتی خنگ‌ترین آدم روی زمین هم می‌تواند از این روش در پاسخ به توهین استفاده کند. به همین سیاق، سنکا به عکس‌العمل کاتو در مقابل فردی اشاره می‌کند که کاتو را نمی‌شناخته و در حمام عمومی به او تنه زده است. بعد آن فرد متوجه می‌شود که کاتو کیست، برمی‌گردد و از او عذرخواهی می‌کند. کاتو هم به جای عصبانی‌شدن و تنبیه‌کردن او صرفا می‌گوید: «یادم نمی‌آید کسی به من تنه زده باشد.» سنکا می‌گوید وقتی کاتو می‌گوید چنین چیزی یادش نمی‌آید، آن بزرگ‌منشی که از خودش نشان می‌دهد بهتر از حالتی است که حرف او را تأیید می‌کرد و او را می‌بخشید. جالب است که پرهیز از واکنش نشان دادن به توهین و تحقیر یکی از مؤثرترین واکنش‌های ممکن است. یکی به این دلیل که توهین‌کننده را گیج می‌کند که آیا ما اصلاً متوجه توهینش شده‌ایم یا نه، و دیگر آنکه با این کار حسرت ناراحت‌کردنمان را به دلش می‌گذاریم

رواقیون معتقدند یک راهکار مهم دیگر برای تسکین رنجش و آزردگی این است که به یاد داشته باشیم وقتی کسی توهینی به ما می‌کند، در واقع خود ما عامل رنجش و آزردگی ناشی از این توهین هستیم. اپیکتتوس می‌گوید: «فراموش نکن وقتی کسی با تو بدرفتاری می‌کند یا آزاری به تو می‌رساند، رفتار او توهین‌آمیز نیست، این قضاوت تو در مورد رفتار اوست که توهین‌آمیزش می‌کند.» و ادامه می‌دهد: «هیچ‌کس نمی‌تواند به تو آسیبی برساند مگر اینکه خودت بخواهی؛ فقط زمانی آزرده می‌شوی که به خودت اجازه آزرده شدن بدهی.» پس، اگر بتوانیم خودمان را قانع کنیم که فلان کس با توهین کردن هیچ آسیبی به ما نرساند، توهین او هیچ آزردگی و رنجش خاطری به جا نمی‌گذارد. توصیه اخیر در حقیقت صورتی از یک توصیه فراگیرتر رواقی است که اپیکتتوس آن را اینطور صورتبندی می‌کند: «آنچه ما را می‌رنجاند، خود اتفاقات نیست بلکه قضاوت ما در مورد آنهاست.»

به عقیده مارکوس، مهم‌ترین خطری که در تعامل با آدم‌های مزاحم تهدیدمان می‌کند این است که آنها در دل ما نفرت ایجاد کنند. نفرتی که آسیبش به خودِ ما می‌رسد. در نتیجه، باید کاری کنیم که نگذاریم دیگران حس خیرخواهی و محبت ما را نسبت به خودشان از بین ببرند. (به گفته مارکوس، اگر کسی آدم خوبی باشد، خدایان هیچ‌وقت کینه و دشمنی او را نسبت به کسی نمی‌بینند.) پس، اگر مردم نامردمی کردند، ما نباید همان حسی را نسبت به آنها داشته باشیم که آنها نسبت به دیگران دارند. بعد می‌گوید اگر زمانی در دلت نسبت به کسی احساس عصبانیت و نفرت کردی و خواستی تلافی کنی، یکی از بهترین راه‌های تلافی‌کردن این است که سعی کنی مثل او نباشی.

مارکوس می‌گوید وقتی با آدم‌های مزاحم سروکار داریم، باید یادمان باشد خودمان هم مزاحم کسان دیگری هستیم. به‌طور کلی وقتی عیب‌ها و اشتباهات یک نفر اذیتمان می‌کند، باید برگردیم و به اشتباهات و عیب‌های خودمان هم نگاه کنیم. این کار کمک می‌کند همدلی بیشتری با اشتباهات او داشته باشیم و تحمل بیشتری از خودمان نشان دهیم. وقتی که با آدم مزاحم و دردسرآفرینی سروکار داریم، خوب است به خاطر داشته باشیم که رنجش ما بیش از رفتارهای او به ما آسیب می‌زند. به عبارت دیگر، وقتی به خودمان اجازه می‌دهیم آزرده شویم، فقط اوضاع را بدتر می‌کنیم.

مارکوس پیشنهاد می‌کند برای کم‌کردن عوارض منفی رفتار دیگران بر زندگی‌مان در موردشان کمتر فکر کنیم. مثلاً توصیه می‌کند وقتمان را صرف فکر کردن به کارهایی نکنیم که همسایه‌ها انجام می‌دهند چون این به هدر دادن وقت است و کاری به این نداشته باشیم که چه می‌گویند، چطور فکر می‌کنند یا چه دوز و کلک‌هایی سوار می‌کنند. همینطور توصیه می‌کند ذهنمان را مشغول حسادت، بدبینی، خیالپردازی‌های جنسی و احساسات و عواطف دیگری نکنیم که از فاش‌شدنشان خجالت می‌کشیم. به گفته مارکوس، یک رواقی خوب هیچ‌وقت به این فکر نمی‌کند که دیگران چه خیالاتی در سر دارند مگر زمانی که به خاطر نفع همگانی ناگزیر از این کار باشد.

رواقیون توصیه می‌کنند از دوستی با آدم‌هایی که ارزش‌های پست و تباهی دارند، بپرهیزیم؛ چرا که ارزش‌های آنها ارزش‌های ما را هم آلوده می‌کند. در عوض باید به دنبال دوستی با آدم‌هایی باشیم که همچون ما به ارزش‌های رواقی باور دارند و به‌ویژه باید به دنبال دوستانی باشیم که در عمل به ارزش‌های رواقی از ما موفق‌ترند. وقتی که با چنین افرادی دوست شدیم، باید تمام تلاشمان را بکنیم تا جایی که ممکن است از آنها چیزی یاد بگیریم. سنکا تذکر می‌دهد که صفات بد مسری‌اند: خیلی سریع و بی‌خبر از افراد آلوده به همنشینانشان منتقل می‌شوند. اپیکتتوس هم این هشدار را تکرار می‌کند: اگر با آدم نادرست و بدکار نشست و برخاست کردید، شما هم مثل او بدکار می‌شوید. مخصوصا اگر با کسانی که امیال ناسالمی دارند همنشین باشیم، جدا در معرض این خطر قرار می‌گیریم که مدتی بعد آن امیال ناسالم در خود ما هم ایجاد شوند و در نتیجه آرامشمان را از دست بدهیم. پس همانطور که از روبوسی با کسی که سرما خورده است اجتناب می‌کنیم باید تا جایی که می‌توانیم از کسانی هم که ارزش‌های حقیر و تباهی دارند دوری کنیم.